78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (VIII dio)
Autor: Antena M
03.10.2022. 17:17
Priredio: Vladimir Jovanović
U bitno izmijenjenim okolnostima, povratkom na patrijršijsku katedru u Beogradu Gavrila Dožića, koji zbog prioritetnih unutrašnjih i vanjskopolitičkih razloga jugoslovenskih komunista ima snažnu podršku Tita, a time i svih struktura jednopartijske vlasti, obesnaženi su i potom stavljeni ad acta najvažniji zahtjevi iz rezolucije Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore od 14-15- juna 1945. u Nikšiću — to su „federalizacija” SPC, juridička primjena analogije crkvene i državne crnogorske nacionalne zasebnosti u federaciji i pravo na najšire učešće klira i naroda pri izboru više jerarhije, tj. praktično obnova Crnogorske pravoslavne crkve u statusu AUTONOMNE JURISDIKCIJE u Pravoslavnoj crkvi Jugoslavije.
Ponovimo, glavni zahtjevi iz rezolucije Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore 1945. glase:
– CRNOGORSKO SVEŠTENSTVO vjerno Sv. Jevanđelju, kanonima, dogmatima svoje Crkve, vjerskim i NACIONALNIM tradicijama naroda i sveštenstva, SLAVNIH VLADIKA iz različitih plemena i VLADIKÂ PETROVIĆA, zavjetuje se…
– u vezi demokratskog uređenja kroz koje je CRNOGORSKI NAROD dobio pravilno rješenje NACIONALNOG PITANJA, mišljenja smo da je nužna potreba da se organizuje PRAVOSLAVNA CRKVA JUGOSLAVIJE u kojoj će biti ravnopravni svi pravoslavni bez obzira na nacionalnu pripadnost:
– želja je CRNOGORSKOG SVEŠTENSTVA da preko svog udruženja, a ovo preko budućeg centralnog pravoslavnog svešteničkog udruženja, dođe do DEMOKRATSKOG CRKVENOG UREĐENJA, tako da se IZMIJENI Zakon i Ustav Srpske pravoslavne crkve kako bi se dalo pravo narodu i sveštenstvu u izboru svih crkvenih predstavnika.
—–
Broj od prvobitno 78 potpisanih crnogorskih sveštenika na ovoj rezoluciji, prema podacima u najmanje dva navrata ondašnje „Pobjede” (10. novembar 1945; 14. mart 1948), porastao je — na 118 sveštenika.
Popis nekih od tih crnogorskih sveštenika, koji su u prvim poslijeratnim godinama pružali najaktivniji otpor Patrijaršiji SPC, pronalazimo i u dojavama koje su s Cetinja slate u Beogradu, ili u spisima koji su iz Beograda dostavljeni Eparhijskome crkvenome sudu Mitropolije crnogorsko-primorske na Cetinju, a radi pokretanja crkveno-sudskih postupaka.
Protojereja Nikolu Markovića je Sinod SPC, dok im je patrijarh Gavrilo Dožić u egzilu, postavio 29. maja 1945. za predśednika crkvenoga suda-arhijerejskoga zamjenika na Cetinju, a što Udruženje pravoslavnih sveštenika Crne Gore, kao de facto ni crnogorske vlasti, nijesu priznavale. Markoviću je iz Beograda dotureno i 100.000 dinara u kešu kao „pomoć od patrijaršijskoga upravnoga odbora”.
Dopisima januara 1946. Marković je referisao u Beogradu mitropolitu Josifu Cvijoviću, rukovodiocu Sinoda SPC i administratoru eparhije crnogorsko-primorske, da mu „naročite teškoće” predstavljaju ovi sveštenici:
– Jovo ŽUGIĆ (Nikšić, član uprave Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore – UPSCG), Mitar KAŽIĆ (Podgorica, član uprave UPSCG), Luka PEKIĆ (Bar, član uprave UPSCG), Milan KNEŽEVIĆ (Nikšić, član uprave UPSCG), Milan MARIĆ (Kotor), Đorđije ŠEKULARAC (Berane, član uprave UPSCG), Blažo STANKOVIĆ (Bar), jeromonah Mihailo ZVICER (Bar), Labud ROGANOVIĆ (Bar), Tomaš PEJOVIĆ (Nikšić), Zarija ŽUGIĆ (Šavnik), Milovan KUJOVIĆ (Kolašin, član uprave UPSCG), Mitar BULATOVIĆ (Kolašin), umirovljeni sveštenik Bogdan VUKOVIĆ (Andrijevica); ispostaviće se i Lazar BABOVIĆ (koji je odbio da primi nalog da preuzme parohiju u Andrijevici).
Nakon povratka Dožića u zemlju, umjesto mitropolita Josifa Cvijovića, pod hitno je za novoga administratora eparhije crnogorsko-primorske postavljen 22. novembra 1946. na vanrednome zasijedanju Arhijerejskoga sabora episkop Vladimir Rajić (rođen 1882. u Užicu).
SPC je time neznatnim dijelom usvojila rezoluciju Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore da Cvijovića ne prihvataju za administratora.
Međutim, Dožićev Sinod je već 23. decembra 1946. poslao okružnicu, a novi administrator Rajić je 10. januara 1947. proslijedio sveštenstvu eparhije crnogorsko-primorske, sa opetovanim upozorenjem da se svešteničkim udruženjima razbija jedinstvo SPC i da se sveštenstvo poziva da se strogo potčinjava crkvenim starješinama i Patrijaršiji u Beograd (up. Arhiv arhijerejskog namjesništva Podgorica, SAS SPC — Episkopu Vladimiru, administratoru eparhije crnogorsko-primorske, 23. XII 1946, br. 1247).
Administrator Rajić je u martu 1947. pośetio Crnu Goru; a 14. maja iste godine, iz Beograda, šalje rješenje na Cetinju, da se POD CRKVENI SUD stavljaju ovi crnogorski klirici:
– sa zbranom sveštenodjejstva do pravosnažne odluke Petar KAPIČIĆ (predśednik UPSCG), Miloš MARIĆ, Milutin VUJOŠEVIĆ, Radovan PAVIĆEVIĆ, Vojin VULIĆ, Milutin VUGDELIĆ (član uprave UPSCG), Vaso TOMOVIĆ, Luka PEKIĆ, Tomaš PEJOVIĆ, Milovan KUJOVIĆ, Luka RADIČEVIĆ, Dušan JANKOVIĆ, Blažo STANKOVIĆ, jeromonah Milutin ZVICER.
– sa pravom da vrše sveštenodjejstva do pravosnažne odluke Mitar KAŽIĆ, Nikola MILOŠEVIĆ (potpredśednik UPSCG), jeromonah Petar OBRENOVIĆ (nastojatelj manastira Morače).
Ipak, činjenica je da ovi crkveno-sudski postupci nijesu nikada okončani, a UPSCG nastavlja rad, i decenijama kasnije — uprkos izričitim i stalnim protivljenjima i prijetnjama Patrijaršije SPC i srpskoga episkopata.
Predśednik UPSCG, protojerej-stavrofor Petar Kapičić, biće 1955. postavljen za arhijerejskoga zamjenika eparhije crnogorsko-primorske, a to je bio i zahtjev osnivačke skupštine UPSCG iz 1945. godine.
Nakon Kapičićeva upokojenja 1957, novi arhijrejski zamjenik biće takođe član UPSCG, protojerej-stavrofor Simo Martinović, nekadašnji aktivista Crnogorske federalističke stranke, član predśedništva Petrovdanskoga sabora 12. jula 1941, etc.
Na drugoj strani, uočava da u dosad javno objavljenim SPC spiskovima targetiranih crnogorskih sveštenika od 1945. nema onih angažovanih u Komisiji za vjerska pitanja Crne Gore, koja je organ republičke izvršne vlasti. U tom periodu to su bili:
– Jovo RADOVIĆ (Plužine), Jagoš SIMONOVIĆ (Kolašin), Đorđije KALEZIĆ (Danilovgrad), jeromonah Rufim ŽIŽIĆ (Šavnik), Veselin ČUKVAS (Herceg-Novi), Simo RADUNOVIĆ (Podgorica).
Na Cetinju je 11-12. marta 1948. održana druga skupština Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore. Važna činjenica je da su oba predočena referata naglašavala opravdanost i kontinuitet u težnjama crnogorskoga svešteničkoga udruženja iz rezolucije od 14-15. juna 1945. u Nikšiću. To su referati Sima Radunovića „Izvještaj o radu Uprave“ i Đorđija Kalezića „Uloga i zadaci sveštenstva u narodnoj državi“ („Pobjeda”, 14. mart 1948, 2).
Oba ova sveštenika, Kalezić i Radunović, do 1960. angažovani su u Komisiji za vjerska pitanja, nakon čega taj organ u potpunosti preuzimaju crnogorski komunisti, političari i profesionalni birokrati.
Na drugoj skupštini UPSCG 11-12. marta 1948. izabrani su…
– Upravni odbor: Petar KAPČIĆ, predśednik; Nikola MILOŠEVIĆ, potpredśednik; Simo RADUNOVIČ, sekretar; Dušan JANKOVIĆ, blagajnik; Jovo ŽUGIĆ, Đorđije KALUĐEROVIĆ, Mitar KAŽIĆ, Lukijan ZEČEVIĆ (nastojatelj Kosijereva, potom Pive, uokojio se 1970. kao nastojatelj Ostroga), Simo BASEKIĆ (Bijelo Polje).
– Kontrolni odbor: Milan MIHAILOVIĆ, predśednik; Rufim ŽIŽIĆ, Luka PEKIĆ.
– Sud časti: Simo MARTINOVIĆ, Mihailo BOROZAN, Nikola RAŽNATOVIĆ.
No, od kraja 1940-ih uočava se rapidno smanjenje broja ukupnoga sveštenstva u Crnoj Gori. Desetine njih su skinuli mantije i epitrahilje, iz nezadovoljstva nemijenjanjem poretka unutar SPC, ili iz drugih razloga, pronašli posao u državnome sektoru, često kao službenici ili prosvjetni radnici; ili su se penzionisali: Vaso Tomović, Mihailo Miličković, Đorđije Vujošević, Dimitrije Petrović, Lazar Babović, Đorđije Kaluđerović, Petar Pekić, Spasoje Radulović, Novak Radonjić, Minja Žarić, Jovan Velimirović…
Novih sveštenika jedva ako je bilo. Iako osipanje pravoslavnoga sveštenstva nije karakteristika samo poslijeratne Crnoj Gori, prema svim istraživanjima, značajno je izraženija nego u drugim ograncima SPC.
Vjernici su 1953. u Crnoj Gori po popisu još bili većina; deklarisanih ateista je 31,5 odsto od ukupne populacije. U Crnoj Gori je te godine 80 aktivnih pravoslavnih sveštenika (bez monaha i monahinja), no taj broj je do 1957. spao na 52 do 54 (podaci se razlikuju), uz 12 monaha i šest mohahinja.
Osim paroha Ratka Gospića u Pljevljima, svi ostali mirski sveštenici njih 52, bili su 1957. deklarisani nacionalni Crnogorci. Od monahâ, devetorica su Srbi, jedan Crnogorac, a jedan se nije izjasnio. Pet monahinja su Srpkinje, a Crnogorka je monahinja Jovanka Stojanović, rodom iz Botuna (Zeta).
Prema ovoj statističkoj arhivskoj građi — koju je prezentovao dr Zvezdan Folić („Država i vjerske zajednice u Crnoj Gori”, Podgorica, 2007, 141-142, 145) —1957. godine uglavnom je bilo sveštenikâ ili sveštenomonaha po većini srezova i-ili opština Crne Gore:
– Bar (2 sveštenika), Bijelo Polje (2), Budva (2), Virpazar (2), Velimlje (1), Žabljak (1), Ivangrad (2), Kotor (5), Manastir Morača (1), Nikšić (6), Plužine (1), Pljevlja (5), Rijeka Crnojevića (1), Tivat (1), Titograd (6), Tomaševo (1), Ulcinj (1), Herceg-Novi (5), Cetinje (5), Šavnik (3).
Refleksi pretežnoga nezadovoljstva crnogorskoga sveštenstva sa statusom koji imaju u SPC i s tim u vezi nepokornost srpskome episkopatu su evidentni i 1960-ih. Na primjer, u izvještaju koji je mitopolit crnogorsko-primorski Danilo Dajković 1961. predočio Arhijerejskome saboru SPC o stanju u ovoj eparhiji piše:
„Ne samo što su starješine manastira smatrali sebe neprikosnovenim, već i parohijski sveštenici. osim izvjesnog broja disciplinovanih, smatraju sebe ne samo parohom, već namjesnikom, pa čak i arhijerejom, te nije čudo što je svako radio onako kako mu se sviđalo i kako njemu konverira, ne obraćajući pažnju na crkvene propise, svete kanone i interese Crkve” (Aleksandar Stamatović, „Istorija Mitropolije crnogorsko-primorske 1918-2009”, Podgorica, 2014, 260).
SPC u Crnoj Gori nije uspijevala da zanovi sveštenstvo, pa se broj klirika i dalje smanjivao. Prema povjerljivim izvještajima koje je mitopolit crnogorsko-primorski Danilo Dajković predočavao Arhijerejskome saboru: 1962. je 38 aktivnih sveštenika, a 1973. svega 15.
Je li u uzrok kakva represija komunističkih vlasti? Ni govora.
Sveštenici koje bi Dajković doveo sa strane, obično ubrzo odlaze iz crnogorsko-primorske u druge eparhije SPC, jer, kako 1973. referiše Arhijerejskom saboru SPC, „nijesu shvatili ni pastvu koju imaju, niti se mire sa prihodima koje u crnogorsko-primorskoj eparhiji mogu dobiti pored onoga što im eparhijska kasa daje; stalno se javljaju neki specijalni prohtjevi i upoređenja sa drugim eparhijama, gdje sveštenici poslije godine službovanja kupuju kola i slično“.
Dajković je pokušao da stipendiranjem stvori kadar, ali „u stipendisti eparhije crnogorsko-primorske u bogoslovijama, sem rijetkih izuzetaka loši učenici, od kojih najveći broj napušti bogoslovije već do drugog razreda”.
Neki crnogorski klirici, uglavnom veterani poslijeratnoga Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore, i krajem 1960-ih, na razne načine, istrajavali su u otporu Patrijaršiji SPC i područnome mitropolitu crnogorsko-primorskome, te su podržali i uklanjanje Karađorđevićeve kapele na Lovćenu, koja je 1925. sagrađena nakon što su Srbi do temelja srušili Njegoševu crkvu Svetoga Petra Cetinjskoga; to su između ostalih…
– arhimandrit Filaret KOPRIVICA (1902-1988, tokom rata nastojatelj Praskavice, docnije Savine, Cetinjskoga manastira, a od 1963. do upokojenja nastojatelj Župe nikšićke), Simo BASEKIĆ, protojerej-stavrofor Danilo MARIĆ (Herceg-Novi), Mitar KAŽIĆ, protojerej-stavrofor Aleksandar BOJOVIĆ (1884-1979), Veselin ČUKVAS, Komnen RADUSINOVIĆ, Mihailo BOROZAN, Jovan KAŽIĆ, Milan SAVOVIĆ…
—–
Prvim Ustavom druge Jugoslavije (FNRJ), usvojenim 31. januara 1946, po kojem se docnije „ravnao” i Ustav NR Crne Gore, vjerske zajednice su potpuno odvojene od države i od škola (vjeronauk), a kroz nove zakone o braku i državnim matičnim knjigama, bračni odnosi i „krštenice” su postali ingerencija države.
SPC je u 6. maja 1947. promijenila svoj Ustav, ali ne u smjeru naznačenim rezolucijom Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore 14-15. juna 1945.
Arhijerejski sabor u Beogradu je donio i izmjene i dopune Ustava SPC iz 1931, brišući norme o priznavanju državi prava ingerencije u crkvenim unutrašnjim poslovima, te izmjenom propisâ o izboru patrijarha, koji je morao do tada da ima konačano odobrenje šefa države (Karađorđevića); izbrisan je i čl. 44 o zakletvi vjernosti šefu države.
Na drugoj strani, Ustav SPC je izmijenjen s jasnom intencijom da se ne priznaje teritorijalni integritet NR Crne Gore, jer je je tada formirana Budimljansko-polimska eparhija, śedište u Bijelom Polju, obuhvatajući područje srezova Pljevaljskoga, Andrijevičkoga (do planine Trešnjevik) sa ispostavom Plav i Gusinje, zatim Beranskoga sa ispostavom Rožaje i Bjelopoljskoga, te srezove u Srbiji — Novovaroški, Probojski, Mileševski, Sjenički (AS Br. 46/Zap. 144).
Eparhija budimljansko-polimska, međutim, nikad i nije istinski zaživjela, premda je za nju postavljen episkop Makarje Đorđević (rođen 1903, Koceljeva, Srbija). Patrijaršija SPC je 1956. eparhiju budimljansko-polimsku ukinula, jer nije imala novca da je izdržava, vraćajući srezove Andrijevički, Bjelopoljski i Beranski u jurisdikciju eparhiji crnogorsko-primorske — ali, nota bene, ne i srez Pljevaljski, koji je istom odlukom dodijeljen eparhiji dabro-bosanskoj iz Sarajeva (AS br. 44/zap. 70).
Još jedna suštinski važna odluka zasijedanja Arhijerejskoga sabora SPC u proljeće 1947. je postavljenje Arsenija Bradvarevića (rođen 1883. u Banatskoj Palanci) za područnoga mitropolita crnogorsko-primorskoga, čime je potpuno ignorisan zahtjev Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore iz 1945. o postupku izbora više jerarhije.
Pri postavljenju Bradvarevića, kao i Makarija Đorđevića, ni crnogorske vlasti nijesu konsultovane. Srpska istoriografija bilježi revolt rukovodstva Crne Gore tim povodom, iako SPC nije bila obavezana niti jednim svojim, ili paragrafom federalnim ili republičkim, da su takve konsultacije moguće ili neophodne, kao što je to važilo za SPC u vrijeme Kraljevine Jugoslavije.
I nakon što je Bradvarević 12. jula 1947. sâm sebe ustoličio na Cetinju — jer Gavrilo Dožić od povratka 1946. u Beograd, do svoje smrti 1950, nije dolazio u rodnu mu Crnu Goru — zatražio je prijem kod Blaža Jovanovića, crnogorskog premijera; ali je odbijen s obrazloženjem „da prilikom njegovoga izbora NIJE TRAŽENA I DOBIJENA SAGLASNOST republičkih organa” (Veljko Đurić Mišina, „Letopis Srpske pravoslavne crkve 1946-1958. godine…”, Knin-Beograd, 2000, 153).
Istakli smo da se crnogorsko komunističko rukovodstvo nikada nije javno odredilo prema rezoluciji o de facto crkvenoj autonomiji Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore iz 1945. godine. Štaviše, kasnilo je i u odnosu na već primjenjene prakse „federalizacije” Komunističke partije Jugoslavije kroz stvaranje nacionalnih partijski organizacija — Slovenija (1937), Hrvatska (1937), Makedonija (1943), Srbija (1945) — pa je Komunistička partija Crne Gore formirana tek 4-7. oktobra 1948. godine.
„Što bi se uopšte desilo sa Srpskom crkvom da se u zemlju nije vratio patrijarh Gavrilo Dožić?” — pita se istoričar dr Aleksandar Stamatović. „To naročito važi za Mitropoliju crnogorsko-primorsku”.
„Nije nemoguć scenario da bi komunistički režim prateći trend afirmisanja crnogorske nacionalne i partijske posebnosti — jer je 1948. godine na Cetinju održan Osnivački kongres KP Crne Gore — pristupio otvorenom crkvenom secesionizmu, i formiranju posebne Crnogorske crkve, što je urađeno u Makedoniji. Osnovu za to imao je već u djelovanju grupe sveštenika kroz tzv. Vjersku komisiju i Udruženje sveštenika, koje je Rezolucijom u Nikšiću 1945. godine ispoljilo otvorenu negaciju srpskog nacionalnog identiteta Crnogoraca” („Istorija Mitropolije crnogorsko-primorske 1918-2009”, 227).
Međutim, sve citirano su peretpostavke i konstrukti, jer se ništa od toga u stvarnosti nije desilo, za razliku od hronologije i empirije da je SPC pod patrijarsima Dožićem, koga su slijedili Vikentije Prodanov i German Đorić, u suštinskoj kolaboraciji s Titom i jugoslovenskim komunizmom, a time i crnogorskim komunistima.
Uz izvjesne krize, te ustupak 1958-59. priznanjem autonomije Makedonskoj crkvi, SPC je zadržala najvažnije tekovine koje je — u Crnoj Gori na temeljima krvave srpske vojne okupacije i uništenja autokefalne Crnogorke crkve — verifikovao i normatizovao njezin osnivač Aleksandar Karađorđević.
S tim u vezi je provjerljivo tačna tvrdnja — iako je u srpskome bogoslovlju neoubičajena — koju je 2019. predočio dr Vukašin Milićević, tadašnji docent Bogoslovskoga fakulteta u Beogradu, da je u sagledavanju naslijeđa SPC pod Titom „ključna činjenica da je SPC u potpunosti prihvatila uspostavljanje novog sistema i državnog poretka, što je postalo nedvosmisleno jasno povratkom patrijarha Gavrila u Jugoslaviju nakon rata1946. godine” („Odnos SPC i komunizma danas”, u „Zbornik sećanja i viđenja Crkve pod komunizmom”, Beograd, 2021, 53).
Stvari se, međutim, mogu posmatrati i na drukčiji način: nije li neobnavljanjem Crnogorske pravoslavne crkve — a sa pozivom na tradiciju „slavnih vladika iz različitih plemena i vladikâ Petrovića”, kako je 1945. definisalo Udruženje pravoslavnih sveštenika Crne Gore, makar kao autonomne jurisdikcije — rukovodstvo ondašnje NR Crne Gore i KP Crne Gore realizovalo u narednim decenijama i doktrinarne ciljeve „naučnoga socijalizma” — spontanu ateizaciju društva?
To se zbilja i dogodila pod SPC; a nakon čega je, slomom komunizma, provalila u Crnu Goru još gora duhovna pustoš — kvazicrkveno „svetosavlje”.
Kraj
78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (V dio)
78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (I dio)
