Nacistički simpatizer – ocjene istoriografije o Varnavi Rosiću (4)

Priredio: Vladimir Jovanović

Na gornjoj slici, s lijeva na desno: vojvoda Kosta Pećanac, episkop žički Nikolaj Velimirović, patrijarh SPC Varnava Rosić. Fotografisani na nekoj od svojih „slava”…

Pećanac, plaćeni kiler Karađorđevića, između dva svjetska rata šef udruženja četnika, od 1941. ubijao sunarodnike za račun Njemaca — ni u savremenoj Srbiji Pećanac nije „rehabilitovan” poput većine četničkih glavešina.

Rosić i Velimirović, obojica antisemiti i glorifikatori Hitlera — utemeljivači su 1930-ih antipravoslavne jeresi „svetosavlja”.

Hronološki je Velimirović prvi od njih javno izrazio divljenje Hitleru — Fireru (Vođi) — koji je, proklamujući nacistički Treći Rajh, početkom 1933. preuzeo vlast u Njemačkoj.

Dvije godine kasnije, Velimirović na predavanju „Nacionalizam Sv. Save” održanom u Beogradu — a za koje je morao imati i nadležni eparhijski i patrijarški blagoslov Varnave Rosića — nije samo pozdravio nasilja Hitlera u suzbijanju otpora nacizmu dijela njemačke katoličke manjine, naspram tamošnjih većinskih protestanata, sljedbenika Martina Lutera.

Kosta Pećanac i njemački SS oficir, 1941.

Nego je Velimirović uporedio Firera sa Svetim Savom u stvaranju „nacionalne crkve” —– napominjemo, „nacionalna crkva” je negacija kanona i svetootačkih poredanja Pravoslavne crkve: to je prokleta jeres etnofiletizma.

Međutim, Velimirovć je tvrdio da „osnovu i centar svega Svetosavskog nacionalizma čini narodna crkva”.

„Još manje može biti prigovora našem Svetosavskom nacionalizmu kao da je nesavremen. Ne čujemo li mi u naše vreme pokliče u zemljama Zapada: Za nacionalizam! Za nacionalnu crkvu!”

„Luterovu zamisao o stvaranju jedne nacionalne crkve u Nemačkoj”, nastavio je Velimirović, „u naše dane preduzeo je sadašnji VOĐ nemačkog naroda. S teškom mukom, i još nesvršenom borbom, on je za poslednje dve godine donekle uspeo da samo od protestantskog dela nemačkog naroda organizira nešto nalik na nacionalnu crkvu”.

„Ipak se mora odati poštovanje sadašnjem nemačkom VOĐI” — reče Velimirović, potonji srpski „svetitelj” — „koji je kao prost zanatlija i čovek iz naroda uvideo, da je nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo u 20. veku on je DOŠAO NA IDEJU SVETOGA SAVE, i kao laik poduzeo je u svome narodu onaj najvažniji posao, koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju” (up. Dragan Subotić, „Episkop Nikolaj i pravoslavni bogomoljački pokret: Pravoslavna narodna hrišćanska zajednica u Kraljevini Jugoslaviji 1920-1941”, Beograd, 1996)…

Kako primjećuje srpski istoričar Milan Koljanin „oštrica kritike vladike Nikolaja sve više se usmeravala i na Jevreje, koji će, u skladu sa modernim antisemitizmom, u njegovoj kritici postepeno dobiti mesto glavnog neprijatelja hrišćanskog sveta”.

Velimirović u prisustvu premijera Milana Stojadinovića govori na skupštini sveštenstva eparhije 16. jula 1936. u Žiči (Kraljevo): „Zlo jeste PROKLETI JEVREJSKI JUDAIZAM, jer Jevreji lukavo i mudro kao zmija rade na uništenju vere — vere u pravoga Boga” („Pregled crkve eparhije Žičke”, 11, Kraljevo, 1936)…

Njemački istoričar Klaus Buchenau piše da „Velimirović nije bio jedini među srpskim vladikama u svom DUBOKOM DIVLJENJU HITLERU — patrijarh VARNAVA je izrazio svoje simpatije”.

Varnava Rosić ih je eksplicitno javno iznosio 1936. i 1937, dok su hiljade jevrejskih izbjeglica preko tadašnje Jugoslavije, već bježale iz Njemačke i Austrije, ne bez problema koje su im pravile vlasti iz Beograda.

Rosić, prema M. Koljaninu, „pohvalio je Hitlerovu politiku prema Rimokatoličkoj crkvi, žestoko napadajući pokušaj sklapanja konkordata Jugoslavije sa Vatikanom”.

„Ova izjava može da se shvati i kao svojevrsno upozorenje državnom vrhu da pokaže odlučnost prema namerama Rimokatoličke crkve oličenim u konkordatu, pri čemu je HITLER trebalo da POSLUŽI KAO PRIMER za ispoljavanje takve odlučnosti”.

Nikolaj Velimirović u društvu srpskih nacista (ljotićevci) i četnika, 1945.

U odnosu na Rosićeve hvalospjeve Hitleru i nacizmu, prestravljeni glasovi Jevreja ondašnje Jugoslavije izraženi su u mjeri u kojoj je to bilo moguće zbog cenzure u ondašnjem komentaru „Jedan intervju Njegove svetosti Patrijarha Varnave: Čuvajte Adolfa Hitlera”, na stranicama lista „Židov” (br. 21, 21. maj 1937, 3.).

Po okupaciji Jugoslavije, Rosić, koji je umro sredinmom 1937, veličan je kao iskreni pobornik Hitlera i nacizma. Tako je 1943. usred Beograda — a u tom gradu je do tada izvršen genocid nad domicilnim Jevrejima — štampana i reklamirana „s blagoslovom” Njemaca publikacija „Patrijarh Varnava protiv komunizma”. Rosić je slavljen u listovima kolaboracionističke srpske vlade Milana Nedića (up. Aleksandar Stojanović, „Kolaboracionistička štampa”, II, Beograd, 2017).

Neke od pro-Hitler i antisemitskih stavova Rosića citirali smo u prethodnome nastavku dosijea o Rosiću — upravo njemu, sramotnom odlukom SO Pljevlja od 28. marta o.g. godine, na središnjem trgu podižu spomenik u formi „trodimenzionalne figure”…

Prenosim izbor iz istoriografije s ocjenama Varnave Rosića:

– „Patrijarh Varnava je dao ANTISEMITSKE IZJAVE na sahrani ruskoga mitropolita avgusta 1936, identifikujući Jevreje s boljševizmom, a sljedeće je godine u intervjuu za njemačke novine pozvao na savez Njemačke i Jugoslavije protiv boljševičke prijetnje” (Marko Attila Hoare, „Serbia: A Modern History”, London, 2024).

– „Snažan antikomunistički kurs SPC koji je sredinom 1930-ih zadao patrijarh Varnava naišao je na pozitivne reakcije u Nemačkoj. Patrijarh Varnava je u razgovoru sa dopisnikom DNB-a (‘Deutsches Nachrichtenbüro’), krajem 1936. imenovao boljševizam ‘najstrašnijim otrovom’ i izjavio da ‘Firer velikog nemačkog naroda vodi borbu, koja služi na korist celom čovečanstvu’. Ova izjava partijarha imala je VELIKI ODJEK U NEMAČKOJ ŠTAMPI…

Nemačkim organima je na mogućnost saradnje sa patrijarhom pažnju skrenuo dopisnik [iz Berlina] Centralnog pres-biroa Miloš Crnjanski, koji je preko svojih veza sa Antikomintern organizacijom (Gesamtverband Deutscher antikommunistischer Vereinigungen) sugerisao intervju sa patrijarhom Varnavom” (Rastko Lompar, „Kontakti Nemačke evangelističke crkve i SPC u kontekstu nemačke spoljne politike prema Balkanu 1935–1941”, „Tokovi istorije”, 2, Beograd 2020).

– „Patrijarh Varnava bio je POZNATI NACISTIČKI SIMPATIZER u Srbiji” (Kristine Stiles, „Concerning Consequences: Studies in Art, Destruction, and Trauma”, Čikago-London, 2016).

– „Krajem 1936. godine razgovarao [Varnava Rosić] sa novinarom nemačkog glasila ‘Deutsches Volksblatt’ koje je izlazilo u Novom Sadu. Sudeći po objavljenom tekstu, patrijarh je smatrao da je komunizam najstrašniji otrov i velika opasnost protiv koje se treba boriti. U tom kontekstu je, da kažemo i taj podatak, spomenuvši politiku ADOLFA HITLERA, primetio da je ovaj od Nemačke otklonio komunističku opasnost i da energično i dalje vodi borbu protiv komunizma” (Veljko Đurić Mišina, „Varnava, patrijarh srpski”, Pljevlja-Podgorica, 2012).

– „Patrijarhov istup, međutim, na sahrani ruskog mitropolita Antonija, poglavara Ruske pravoslavne crkve (zagranične), avgusta 1936, bio je nedvosmisleno inspirisan ANTISEMITSKIM STEREOTIPOM kojim su boljševici i sovjetska država identifikovani sa Jevrejima, što je negativno odjeknulo u jevrejskoj javnosti.

Razgovor patrijarha Varnave sa dopisnikom nemačke službene agencije DNB, početkom januara 1937, koji je preneo i centralni list nacističke Nemačke ‘Völkischer Beobachter’, pokazao je da PATRIJARH POLAŽE VELIKE NADE u borbu nemačkog vođe Adolfa Hitlera protiv komunizma, odnosno boljševičke svetske opasnosti, i da ta borba ‘služi na korist celom čovečanstvu’. Patrijarh je na kraju ocenio da ta borba nema nikakve veze sa imperijalističkim ciljevima i da ‘opravdana borba nemačkog naroda za ravnopravnost zaslužuje poštovanje svih naroda’.

Ocene patrijarha Varnave imale su veliku političku težinu i bile su jedan od znakova promene jugoslovenske politike u vreme vlade Milana Stojadinovića. Liberalna jugoslovenska javnost oštro je osudila patrijarhovo političko angažovanje U KORIST NACIONALSOCIJALISTIČKE NEMAČKE” (Milan Koljanin, „SPC i jevrejsko pitanje”, „Istorija 20. veka”, 1, 2010, Beograd).

– „Neposredno pred svoju smrt 1937. godine, poglavar SPC, patrijarh Varnava Rosić, takođe je govorio POZITIVNO O HITLERU” („World Fascism”, Santa Barbara-Dnever-Oksford, 2006).

– „Inicijativu za izjavu patrijarha Varnave u kojoj je izrazio simpatije prema HITLERU i TREĆEM RAJHU, dao je Dimitrije Ljotić [vođa srpskih nacista, prim], dok je Vlada u Beogradu smatrala tu izjavu političkom greškom” („Život u vremenima: Gavrilo Dožić 1881-1950”, Beograd, 2006).

– „Očito da je [Varnava Rosić] pod uticajem Ruske zagranične crkve i njezina poglavara, mitropolita Antonija Hrapovskog, HVALIO HITLERA i njegove napore protiv boljševizma koji je pokorio ruski narod. Nadalje je govorio o ‘opravdanoj borbi njemačkog naroda za jednakost’, koja zaslužuje ‘poštovanje svih naroda’” (Klaus Buchenau, „Orthodoxie und Katholizismus in Jugoslawien 1945-1991. Ein serbisch-kroatischer Vergleich”, Berlin, 2004).

– „1937. godine, patrijarha srpskoga Varnavu je intervjuisao njemački list i on je izrazio svoje DIVLJENJE HITLERU” („Jews and Anti-Semitism in the Balkans”, 2004, Ljubljana-Jerusalim).

– „Do kasnih 1930-ih, izrazi ANTISEMITIZMA U SRBIJI su postajali sve oštriji. U januaru 1937. patrijarh Varnava, poglavar SPC od 1930. godine, sastao se sa njemačkim novinarima kako bi izrazio svoje ‘živo interesovanje’ za novu Njemačku i POHVALIO HITLERA što je vodio ‘bitku koja služi cijelom čovječanstvu’.

Varnava je takođe istakao SVOJE SIMPATIJE ZA FIREROVU BORBU protiv boljševika. U aprilu 1937. godine, zvanična publikacija SPC eksplicitno je identifikovala Jevreje kao skrivenu silu iza masonerije, kapitalizma i komunizma, ‘tri velika zla svijeta’” (Philip J. Cohen, „Serbia’s Secret War: Propaganda and the Deceit of History”, Texas A&M University Press, 1996).

– „U listu ‘Berliner Tageblatt’, 16. maja 1937, objavljen je sadržaj razgovora tadašnjeg patrijarha Varnave sa urednikom toga lista, u kome patrijarh izražava svoje DIVLJENJE ZA HITLERA i njegovu politiku odbrane od boljševizma. Na rastanku, patrijarh se od nemačkoga novinara oprostio rečima: ČUVAJTE ADOLFA HITLERA!” („Spomenica: 1919-1969: Savez jevrejskih opština Jugoslavije”, Beograd, 1969)…

(Nastavlja se)