Priredio: Vladimir Jovanović

Na prostoru Crne Gore 1941. bilo je je 188 sveštenika i 33 kaluđera u eparhijama Srpske pravoslavne crkve (SPC). 

Tadašnji mitropolit crnogorsko-primorski SPC, Joanikije Lipovac — nakon učešća na Petrovdanskome saboru 12. jula 1941. — od početka 1942. aktivni je propagandista četničkoga pokreta. On i oko 60 sveštenika iz Crne Gore, od kojih je dio rukopoložio u ratnome periodu, krajem 1944. su „odstupili” iz Crne Gore uz Njemce sa preostalim četničkim jedinicama Pavla Đurišića na putu bez povratka za Sloveniju. Lipovac je, po svemu sudeći, uhvaćen u maju 1945, sproveden u Srbiju i tamo strijeljan.

Prema arhivi Vjerske komisije SR Crne Gore, još 19 sveštenika SPC u Crnoj Gori poginulo je u borbama protiv Titovog Narodnooslobodilačkog pokreta ili su „strijeljani kao neprijatelji”.

Desetak sveštenika su aktivisti ili simpatizeri pokreta generala Krsta Popovića. 

Ali, bezmalo polovina klirika SPC u Crnoj Gori ostaje neoprijedjeljeno ili neutralano, od čega ubjedljivo najveći broj u tadašnjoj Bokokotorskoj eparhiji. 

Činjenice koje su možda slabije poznate savremenim generacijama glase: približno 60 klirika, sveštenika i monaha SPC u Crnoj Gori, te oko 30 crnogorskih pravoslavnih bogoslova — među njima i jedan doktor teologije — više ili manje su se angažovali u Titovom partizanskom pokretu. 

Ukoliko je bilo mogućnosti i želje, partizanske vlasti su tokom rata svoje poginule ili strijeljane pripadnike i aktiviste u Crnoj Gori sahranjivali uz pravoslavni vjerski obred. Evo tipičnog primjera, o njemu 1979. piše Stojan Žugić u „Istorijskim zapisima” (I, Titograd, 129): 

„15. novembra [1943. godine] na Žabljaku je obavljen pomen i svečana sahrana 28 boraca (pozadinskih radnika) koje su četnici strijeljali za vrijeme svoje vladavine (period jul 1942. – april 1943). Bio je to dan žalosti, praćen suzama i tužbalicama… 

Na dan 15. novembra u crkvi [Svetoga Preobraženja] je bilo poređano svih 28 sanduka sa kostima boraca koji su pali za slobodu. Potrebno je bilo viđeti kako pored svakog od tih sanduka stoje skrušeni ali i gordi njihovi najbliži i najmiliji. Neke porodice su izazile želju da i jedan pop prisustvuje tome činu, što je sresko vojno-političko rukovodstvo bilo već predviđelo. I tako je pomen otpočeo molitvom, uz velikoj opijelo koje je održao jedan prota — Zarija Žugić”.

Pomenuti o. Zarija Žugić bio je u oslobođenome Nikšiću 14-15. juna 1945. kada se okupilo 78 pravoslavnih klirika Crne Gore i Boke na osnivačkoj skupštini novoga svešteničkoga udruženja. Oni su Sinod SPC u Beogradu eksplicitno osudili zbog vođenja politike velikosrpskoga šovinizma. 

A pozivanjem na crkvenu tradiciju crnogorskih vladika i Petrovića-Njegoša, svojeručnim potpisima traže u osnovi obnavljanje Crnogorske pravoslavne crkve u statusu autonomne jurisdikcije unutar nove Pravoslavne crkve Jugoslavije, do koje bi došlo promjenama Zakona o SPC (iz 1929. godine) i Ustava SPC (1931). 

Odluke svešteničke skupštine da oforme svoje udruženje (zvančan naziv: Udruženje pravoslavnih sveštenika Crne Gore), na koje Patrijaršija u Beogradu narednih decenija nije imala nesporedan uticaj, zatim da zabrane administriranje u Crnoj Gori iz Beograda mitropolitu Josifu Cvijoviću (predratni član četničke organizacije, od 1941. na čelu Sinoda), docnije i da sveštenici odlučuju o izboru arhijerejskoga zamjenika u eparhiji crnogorsko-primorskoj — bile su uspješne. 

Ali, ključni zahtjev, juridičko stvaranje crkvene autonomije u Crnoj Gori, za razliku od Makedonije — preśečeno je i stavljeno ad acta odlukom Titovih komunističkih vlasti.

Citiraću cjelokupan izvještaj lista „Pobjede” (32, 7, 24. jun 1945) sa osnivačkoga skupa Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore u Nikšiću; a u idućem nastavku o tome što se potom zbivalo…

—–

Skupština pravoslavnog sveštenstva Crne Gore i Boke

Rodoljubivo pravoslavno sveštenstvo Crne Gore i Boke održalo je u Nikšiću 14. i 15. maja [lapsus calami, treba: juna, prim] svoju prvu skupštinu u oslobođenoj domovini, na kojoj su pretresani svi problem vezani za Crkvu i sveštenstvo. 

U prisustvu 78 sveštenika održani su referati: „Uloga Pravoslavne crkve u prošlosti i sadašnjosti”, referat prota Jova Radovića, predśednika Vjerske komisije, i „O socijalnom položaju sveštenstva” sveštenika Vidaka Drakića. Oba referata bila su iscrpno obrađena i primljena od prisutnih sa odobravanjem.

Poslije referata i diskusije, proto Petar Kapičić iznio je istorijat bivših svešteničkih udruženja, koja danas nikako ne bi odgovarala narodnom sveštenstvu, pa je izabrano novo svešteničko udruženje Crne Gore i Boke, u čiju su upravu ušli: 

– za predśednika Petar Kapičić, za potpredśednika Nikola Milošević, za sekretara Bogdan Burić, za članove Đorđe [Đorđije] Šekularac, Mirko Knežević, Mitar Kažić, Zarija Žugić, Milutin Vugdelić, Luka Pekić, Milovan Kujović, Milan Đurović i Simo Radunović.

Na kraju je skupština donijela rezoluciju u kojoj je određen stav prema svim pitanjima u vezi sa Crkvom i daljim radom sveštenstva.

REZOLUCIJA

1) CRNOGORSKO SVEŠTENSTVO vjerno Sv. Jevanđelju, kanonima, dogmatima svoje Crkve, vjerskim i nacionalnim tradicijama naroda i sveštenstva, slavnih vladika iz različitih plemena i VLADIKÂ PETROVIĆA, zavjetuje se: 

– da će čuvati krvlju stečene tekovine oslobodilačkog rata i brisati iz svojih redova sve one koji su se okaljali i ogriješili o naše svetinje; 

– da će se boriti do posljednje kapi krvi protiv svih onih koji budu pokušali da diraju u tekovine naše borbe. 

U cilju učvršćivanja ovih tekovina, a u vezi demokratskog uređenja kroz koje je CRNOGORSKI NAROD dobio pravilno rješenje nacionalnog pitanja, mišljenja smo da je nužna potreba da se organizuje PRAVOSLAVNA CRKVA JUGOSLAVIJE u kojoj će biti ravnopravni svi pravoslavni bez obzira na nacionalnu pripadnost.

2) Radi ozdravljenja crkvenog života u Crnoj Gori, gdje nema arhijereja, niti administratora, jer [to nije] mitropolit Josif [Cvijović] koji nam je nametnut za administratora, a koga ne prima njegova pastva Skopske mitropolije zbog protivnarodnog rada, to tražimo da se postavi za administratora naše eparhije episkop Emilijan [Piperković, episkop timočki], koji se nije svojim radom u toku okupacije ogriješio o nacionalne i vjerske interese.

Kako ne postoji stvarno arhijerejski namjesnik i crkveni sud u našoj eparhiji, to osnovano privremeno svešteničko udruženje, kojemu stavljamo u dužnost da predloži jedno svešteno lice iz naše sredine za arhijerejskog zamjenika, koji će sa njim u sporazumu sa administratorom, ukoliko to bude episkop Emilijan, oživjeti crkveni život u Crnoj Gori, uspostaviti iskrene odnose sa našim državnim vlastima i sa njima sarađivati na obnovi i izgradnji naše domovine čuvajući tekovine naše narodnooslobodilačke borbe.

3) Kako sveštenstvo u Crnoj Gori ne prima platâ, a ekonomsko stanje usljed rata je slabo, bazirajući se na puno pravo pristojne nagrade kao što imadu i činovnici drugih staleža, stavljamo u dužnost svešteničkoj upravi da zatraži od državnih vlasti materijalnu pomoć sveštenicima koji svojim radom to zaslužuju, do konačnog riješenja odnosa između Crkve i države. 

4) Da se svešteničko udruženje poveže sa ostalim svešteničkim udruženjima na teritoriji Demokratske Federativne Jugoslavije i dade inicijativu za sazivanje svešteničke skupštine svih pravoslavnih sveštenika u Jugoslaviji na kojoj bi se osnovalo centralno svešteničko udruženje; a koje bi imalo zadatak da hitno reguliše položaj Pravoslavne crkve u Jugoslaviji i naše Pravoslavne crkve, pošto do danas to nije učinio Sinod Srpske crkve, čime je naše rodoljubivo sveštenstvo i našu Crkvu doveo u položaj koji ne pripada narodnome sveštenstvu, koje se sa svojim narodom borilo protiv okupatora i izdajnika za slobodu svoga naroda. 

Takvo držanje Sinoda naše Crkve, smatramo da ne odgovara interesima naroda i Sv. Crkve, jer se preko Crkve ne mogu sprovoditi nikakve pa ni njihove VELIKOSRPSKE ŠOVINISTIČKE IDEJE.

5) Želja je CRNOGORSKOG SVEŠTENSTVA da preko svog udruženja, a ovo preko budućeg centralnog pravoslavnog svešteničkog udruženja, dođe do demokratskog crkvenog uređenja, tako da se izmijeni Zakon i Ustav Srpske pravoslavne crkve  kako bi se dalo pravo narodu i sveštenstvu u izboru svih crkvenih predstavnika.

ČLANOVI SVEŠTENIČKE SKUPŠTINE. – Slijede potpisâ 78 sveštenika Crne Gore i Boke

Sa ove skupštine su takođe upućene pozdravne depeše sveruskom patrijarhu Alekseju [Aleksij I Simanski], maršalu Titu i predśedniku Narodne vlade Crne Gore, Blažu Jovanoviću. 

Nastavlja se…