78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (V dio)
Priredio: Vladimir Jovanović
Objavljeni u srpskoj istoriografiji arhivski izvori svjedoče o anksioznosti u Patrijaršiji Srbije (SPC) od posljedicâ koje bi, između ostaloga, mogle da proizvedu:
a) Odluka Predśedništva AVNOJ-a od 13. februara 1945. o ukidanju i nevažnosti svih pravnih propisa donijetih od strane okupatora i njegovih pomagača za vrijeme okupacije; o važnosti odluka koje su za to vrijeme donijete; o ukidanju pravnih propisa koji su bili na snazi u času neprijateljske okupacije („Službeni list DFJ”, br. 4, 13. februar 1945)
b) Zakon o nevažnosti pravnih propisa donijetih prije 6. aprila 1941. i za vrijeme neprijateljske okupacije („Službeni list FNRJ”, br. 86, od 25. oktobar1946).
Rezolucijama i Crkveno-narodnoga sabora Makedonaca 4. marta 1945. u Skoplju i skupštine Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore 14-15. juna 1945. u Nikšiću, bezmalo identičnim, zahtijeva se organizovanje nove crkveno-juridičke formacije u zemlji: Pravoslavne crkve Jugoslavije, koja bi obuhvatala više zasebnih jurisdikcija (vidi linkove dolje).
Drugim riječima, implicitno, traži se stavljanje van snage ili esencijalna izmjena tri ključna akta — a sve ih je, u svojstvu regenta ili kralja, i propisao i potpisao Aleksandar Karađorđević, a to su: a) Ukaz od 17. juna 1920. godine; b) Zakon o SPC od 6. novembra 1929. godine; c) Ustav SPC od 16. novembra 1931. godine.
Najvažnijim — Ustavom SPC — za veći dio teritorije Crne Gore je Karađorđević 1931. osnovao eparhiju crnogorsko-primorska (čl. 12 st. 1 t. 20), sa titularnim mitropolitom (čl. 12 st. 2), te „legalizovao” novotariju, primjenjenu od 1920-1921. godine, a suprotnu crnogorskoj tradiciji, da iz Beograda imenuju i postavljaju arhijereja (mitropolita) na Cetinju (prvi je bio Gavrilo Dožić, on je potom, od 1938, patrijarh SPC).
Ustavom SPC 1931. ukinuti su i posljednji ostaci Crnogorske pravoslavne crkve: eparhije i konsistorije Cetinjska, Zahumsko-raška i Pećka, te preostale odredbe crkvenoga zakonodavstva Kraljevine Crne Gore koje su do tada bile na snazi.
A čl. 2 pomenute Odluke Predśedništva AVNOJ-a od 13. februara 1945. o ukidanju i nevažnosti svih pravnih propisa…, glasi:
„Pravni propisi (zakoni, uredbe, naredbe, pavilnici itd), koji su bili na snazi u času neprijateljske okupacije (do dana 6. aprila 1941. god) UKIDAJU SE, ukoliko su U SUPROTNOSTI s tekovinama narodno-oslobodilačke borbe, s deklaracijama i odlukama Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije i ZEMALJSKIH ANTIFAŠISTIČKIH VEĆA (skupština, saveta, sobranja) POJEDINIH FEDERALNIH JEDINICA I NJENIH PRETSEDNIŠTAVA, kao i pravnim propisima donetim od Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije”.
Postoji, dakle, opcija da se karađorđevićevski propisi o SPC koji se odnose na Crnu Goru stave van snage ili obesnaže i od strane zemaljske Crnogorske antifašističke skupštine narodnoga oslobođenja (CASNO), centralnoga organa nove vlasti Crne Gore koji ima svoju Komisiju za vjerska pitanja, etc.
Josif Cvijović — on kao od proljeća 1941. rukovodilac Sinoda SPC, te sinodski arhijereji u Beogradu, nakon sastanka 10. decembra 1945. sa svojim bivšim sveštenikom, jugoslovenskim ministrom unutrašnjih poslova, sada komunistom Vladom Zečevićem, te pisma koje su uputili Titovom premijerskom kabinetu „da sa svoje strane suzbije necrkveni rad samozvanih organa u Makedoniji i Crnoj Gori i onemogući mešanja Verske komisije u Crnoj Gori u delokrug zakonitih crkvenih vlasti” — obraćao se potom Blažu Jovanoviću, predśedniku Narodne vlade Crne Gore.
Cvijović u pismu Jovanoviću pominje izvjesni „DOBRONAMERNI RAZGOVOR” sa neimenovaniim „JEDNIM OD VAŠIH [Jovanovićevih] NAJBLIŽIH SARADNIKA”, afirmativno se oslanjajući na saradnikovu „ISKRENOST i PRAVILNO NJEGOVO GLEDANJE na razvoj naših crkvenih prilika u Crnoj Gori”; o kome se „saradniku” radi, ostaje do daljnjeg nepoznato.
Naravno, sve klučne odluke u vezi s Crnom Gorom i tada se donose u Beogradu. Tito je imao ulogu koju su od 1918. imali Karađorđevići.
U Titovom premijerskom kabinetu Privremene vlade Demokratske Federativne Jugoslavije, od 7. marta 1945. do 31. januara 1946, najvažniji čovjek za sva crnogorska pitanja je Milovan Đilas, čija je službena funkcija: Ministar za Crnu Goru. A i nakon toga, do pada s vlasti početkom 1954, Đilas je, nakon Tita, „capo” i arbitar svih pitanja oko Crne Gore.
Cvijovićevo pismo Blažu Jovanoviću od 26. februara 1946. objavljujem cjelokupno…
—–
Gospodine Pretsedniče,
Koristeći se dobronamernim razgovorima sa jednim od vaših najbližih saradnika i oslanjajući se na njegovi iskrenost i pravilo njegovo gledanje na razvoj naših crkvenih prilika u Crnoj Gori, a želeći da po svojoj arhipastirskoj dužnosti učinimo sve što je moguće za dobro naše mnogonapaćene svete Pravoslavne crkve, mi se, Gospodine Pretsedniče, kao administrator eparhije crnogorsko-primorske obraćamo i na Vas sa iskrenom i toplom molbom za Vašu pomoć i saradnju oko sređivanja naših crkvenih prilika u eparhiji crnogorsko-primorskoj, jer one nisu onakve kakove treba da su treba da su.
Svakako Vam je, Gospodine Pretsedniče, poznati da su SPC, nezino sveštenstvo, njene ustanove u pojedinim krajevima naše otadžbine bili glavni cilj sviju neprijateljskih zločinstava, koja su išla za tim da potpuno istrebe srpski narod, SPC i njezine ustanove. Zahvaljujući Gospodu i neiskazanoj otpornosti i svesti našeg naroda neprijatelj, iako nam je naneo teške i preteške žrtve, nije uspeo da nas sasvim uništi. Naš crkveni i narodni život ponovo se kreće i u onim krajevima gde nas je ostalo jedna polovina, jedna trećina, pa čak i u nekim tužnim mestima i jedna desetina.
Teško pritisnuti ovim brigama, još teže nam padaju oni krajevi naše SPC u kojima je posle teških krvavih gubitaka ZAVLADALA NESLOGA i POLITIČKE TRZAVICE, koja nam nameću nove BRIGE ZA OPŠTE JEDINSTVO naše SPC i preti OTVORENIM RASKOLOM i RUŠENJEM NAŠEG CRKVENOG PORETKA, a sve na štetu opšteg našeg ugleda narodnog i crkvenog.
Kada je Sveti arhijerejski sinod poverio nam pored naše teške i odgovorne dužnosti zamenika njegove svetosti patrijarha srpskog gospodina GAVRILA, i dužnost administratora eparhije crnogorsko-primorske, mi smo se, Gospodine Pretsedniče, sa puno ljubavi i preko svojih ljudskih snaga primili, da i ovaj teret naše arhijerejske službe preuzmemo, nadajući se da ćemo u rodoljubivom SRPSKOM NARODU i sveštenstvu CRNE GORE naići na iskrene satrudnike i pomoćnike.
Nažalost, već na prvom koraku naših duhovnih nastojanja naišli smo na NEKA NEGODOVANJA i protiv nas lično, nito nas je pokolebalo i skoro sklonilo da skinemo sa sebe ove brige, jer nam se prebacivalo, da za vreme okupacije nismo dovoljno posvećivali pažnje Crkvi i narodu Crne Gore. Svako je gledao u stvari svojim očima i tako sudio.
Naša arhijerejska savest nije nam dozvolila da pokleknemo pred takvim prigovorima, jer Bog nam je svedok i naši najbliži satrudnici, da smo o svima krajevima naše Crkve podjednako, i o svakom pojedincu brinuli, pružali pomoći svakom, davali savete kadgod nam se za to prilika pružila. No, kad i kako, to mi znamo, jer samo legalnim putem nismo ništa činili, niti smo mogli činiti.
Okupator je bio krut i oprezan na svaki naš korak, ne samo naš nego i sviju naših arhijereja. Mi nismo imali mesecima ni sa najbližom našom braćom arhijerejima ni sa najbližim sveštenicima iz naši sela kod Beograda.
Mi smo nekad svojim putem primali vesti iz Crne Gore i slali naše poruke, ali tamo one izgleda nisu nikad stizale. Da su stizale, verujemo da danas ne bi BRINULI OVIH BRIGA koje nam baš crkvene prilike u Crnoj Gori zadaju, niti bi se ovo stanje koje je tamo nastalo i delom i sada postoje mogle ikada tamo pojaviti.
Mi ne verujemo, ne daj Bože u kakav CRKVENOPOLITIČKI SEPARATIZAM Crne Gore, niti verujemo da i ma sa čije strane postoje tendencije za stvaranje takvog stanja, ali ove pojave koje tamo danas postoje, štetne su za opšti crkvenopravni život SPC, za red i disciplinu koja u njoj kao božanskoj i pravnoj ustanovi treba da postoji, štetne su za njezinu životnu snagu koja je ona svagda u istoriji našega naroda samo za dobro naroda i naše narodno državne zajednice voljno i iskreno zalagala.
Mi imamo krajeva u našoj zemlji gde smo naročito posle ovoga strašnog uništavajućeg rata ostali slabi, gde je životna snaga naše Crkve podpuno podkopana, gde se ona i danas svesno podkopava, no tome su po sredi drugi politički uzroci o kojima će uostalom i naša državna politika htela ne htela morati kad tad povesti računa. Nama je stalo da se naš crkveni život u Crnoj Gori NORMALIZUJE, pa da možemo posvetiti što više pažnje i onim našim krajevima gde su prilike u političkom pogledu teže i komplikovanije.
Mi smo hteli u svoje vreme i lično doći na Cetinje, no MORALI SMO I OVAJ NAŠ PLAN IZMENITI. Postavili smo međutim tamo redovne naše crkvene vlasti i organe, koji su počeli redovno da funkcionišu, ali opet uz IZVESNE SMETNJE, koje su stvorile ranije prilike.
Mislimo da Vam je poznata, Gospodine Pretsedniče, AKCIJA SVEŠTENIČKOG UDRUŽENJA crnogorsko-primorske eparhije i rad VERSKE KOMISIJE pri Pretsedništvu Narodne vlade Republike Crne Gore.
Verska komisija je u svoje vreme bila u opšte PREUZELA SVU CRKVENU VLAST u ovoj eparhiji, a i danas, zajedno sa svešteničkim udruženjem, ne prestaje da se UPLIĆE u čisto unutrašnji rad naših crkvenih vlasti i organa u Crnoj Gori i da REMETI pravilan crkveno-upravni život u ovoj eparhiji za koju jedino mi kao nadležni administrator crnogorsko-primorske eparhije imamo da snosimo svu odgovornost i pred Bogom i narodom i njegovim državnim vlastima.
I ako je, na koncu konca, svešteničko udruženje ustanova, koja po svojoj organizaciji i po svojim zadaćama spada u naš unutrašnji crkveni delokrug, mi ne želimo, da u ovoj prilici koristimo svoju Arhijerejsku vlast i primenjujemo mere crkvene discipline, ali u interesu opšteg reda i zdravih odnosa APELUJEMO NA VAS, Gospodine Pretsedniče,
– DA SVOJIM AVTORITETOM DELUJETE na Versku komisiju da prestane sa podržavanjem stanja koje je ona dosadanjim njezinim radom i prelaženjem njezinog delokruga u čisto naš i naših crkvenig organa u ovoj eparhiji izazvala,
– DA PRESTANE SA PODRŽAVANJEM SVEŠTENIČKOG UDRUŽENJA koje je opet u istom pravcu na štetu crkvenih vlasti sebi neku vlast prisvojilo i stvorilo oko sebe GRUPU SVEŠTENIKA koji NEĆE DA SE POKORAVAJU našim redovnim crkvenim vlastima.
Mi se nadamo, Gospodine Pretsedniče, da će ovaj naš apel naići na potpuno razumevanje i da će u interesu pravilnih odnosa crkvenih i državnih vlasti VAŠA PREDUSRETLJIVOST ONEMOGUĆITI sve ono što bi bilo na putu pravilnoj saradnji tih vlasti.
Očekujući POVOLJAN ODGOVOR, molimo Vas, Gospodine Pretsedniče, da i ovom prilikom izvolite primiti uverenje našeg poštovanja.
Mitropolit skopski Josif, administrator eparhije crnogorsko-primorske.
—–
Ovo obraćanje Josifa Cvijovića nalikuje onima koje je tokom okupacije, dok je rukovodio Sinodom SPC, slao njemačkim i srpskim pro-nacističkim vlastima — a što je, po oslobođenju, od SPC zataškavano, barem neko vrijeme; ili su se Tito i komunisti, vodeći politiku konsolidacije svoje vlasti, pravili neupućeni.
Evo primjerâ Cvijovićevih i Sinoda SPC — a i u ime udubno u jednom od manastira Srbije interniranoga patrijarha Gavrila Dožića — svečanih izjava i akata lojalnosti i zahvalnosti za razne usluge srpskim pro-nacističkim vlastima Milana Aćimovića i Milana Nedića:
„U IME NJEGOVE SVETOSTI, u ime preosvećene gospode episkopa vikara, imam čast da BLAGODARIM lično Vama, Gospodine Ministre i svim predstavnicima vlasti na ovoj predusretljivosti i moleći Vas i dalje za BLAGONAKLONOST prema SPC, njezinom poglavaru i njezinim predstavnicima, uveravajući Vas ponovo da će SPC zajedno sa svim našim vlastima LOJALNO raditi na stvaranju reda i poretka u našoj zemlji…” (R. Radić, „Život u vremenima: Gavrilo Dožić 1881-1950”, Beograd, 2006, 52).
Ili: „…Sveti arhijerejski sinod će LOJALNO izvršavati zakone i NAREDBE OKUPATORSKIH I ZEMALJSKIH VLASTI i uticaće preko svojih organa na potpuno održavanje reda, mira i pokornosti” („SPC 1920-1970: spomenica o 50 godišnjici vaspostavljanja srpske patrijaršije”, Beograd, 1971, 228).
Ili: „Povodom sastanka Sv. Sinoda Glavni Vojni Zapovednik u Srbiji, general FON ŠREDER, primio je u svojim službenim prostorijama najviše PRETSTAVNIKE SRPSKO-PRAVOSLAVNE HIJERARHIJE. Na ulasku u zgradu Narodne Skupštine, arhijereje su sa nekoliko reči pozdravili načelnik upravnog štaba Glavnog Vojnog Zapovednika državni savetnik g. TURNER i jedno izaslanstvo oficira. Potom su ARHIJEREJI uvedeni kod Glavnog Vojnog Zapovednika, sa kojim su vodili razgovor u najužem krugu, koji je trajao skoro pola sata…
Arhijereji su sa ZAHVALNOŠĆU ODALI PRIZNANJE dosadašnjem radu Glavnog Vojnog Zapovednika na obnovi zemlje, i ponovili su SVOJU IZJAVU LOJALNOSTI, datu već jučerašnjom odlukom Sv. Sinoda.
Potom je general Fon Šreder lično ispratio svoje goste do njihovih automobila pri čemu je straža pred zgradom Narodne Skupštine, gde se nalaze službene prostorije Glavnog Vojnog Zapovednika, odala počast” („Novo vreme”, Beograd, 10. jul 1941)…
Opetovanu neistinu koju u pismu Blažu Jovanoviću sugeriše Josif Cvijović — a koju je Sinod, pilatovski se ograđujući od Joanikija Lipovca za ulogu koju je ovaj u podsticanju masovnih bratoubistava Crnogoraca, saopštio 15. septembra 1945, naime „da su ARHIJEREJ [Lipovac] i crkvene vlasti eparhije crnogorsko-primorske imale redovne veze sa Patrijaršijom, MOŽDA SE U NJOJ NE BI DESILO ONO ŠTO SE DOGODILO” (vidi treći nastavak na linku dolje) — javno je, a da vjerovatno nije htio, opovrgao AMFILOHIJE RADOVIĆ.
Dok je bio mitropolit banatski, Radović je 1990. u eparhijskome glasilu „Banatski vesnik” objavio dva Lipovčeva pisma-izvještaja, iz 1943. i 1944, dostavljena Cvijoviću i Sinodu SPC u Beogradu, a u kojima im detaljno referiše o prilikama u Crnoj Gori.
„Ovo nam je u isto vrijeme i velika bojazan da će se i dalje prolijevati srpska krv”, pisao im je Lipovac.
Nastavlja se…
78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (I dio)
