78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (VI dio)
Priredio: Vladimir Jovanović
Gavrilo Dožić, prvi od „crvenih patrijarha” Srpske pravoslavne crkve (SPC), stupio je u tom svojstvu na scenu 14. novembra 1946. godine, kada je iz emigracije sletio na aerodorom Batajnica kraj Beograda.
Prema dr Radmili Radić, „najviše simpatija SPC je prirodno pokazivala za četnički pokret Draže Mihailovića: zajedničko mišljenje u pogledu praktične političke delatnosti i vezanost za monarhiju, bili su osnovni momenti koji su ih sjedinjavali” („Država i verske zajednice, 1945-1970”, I, Beograd, 82).
Dožić je, dok je tokom rata bio pod njemačkom stražom, po svemu sudeći od 1943. imao diskretnu, iako neredovnu komunikaciju sa vođom četničkoga pokreta: „Sa patrijarhom Gavrilom Dožićem, Draža Mihailović je uspostavio vezu tek kada je ovaj prebačen u manastir Vojlovicu kod Pančeva” („Ravnogorska omladina u pokretu Đenerala Mihailovića 1941-1945”, Kragujevac, 2003, 189); etc.
No, srpsko pravoslavlje na čelu s Dožićem, koga je u svakome trenutku u komunističkoj Jugoslaviji mogao javno raskrinkati, trebalo je Titu da posluži ne samo za konsolidaciju njegove vlasti, posebno u Srbiji koja je do 1944. dominantno pro-četnička, nego i za važne vanjskopolitičke ciljeve, tada podudarne sa SSSR-om — a radi stvaranja komunističke pravoslavno-slovenske vaseljene.
Iako je u emigaraciju otišao kao proto-četnik, Dožić se iz nje dragovoljno vratio da bude navodno JUGOSLOVEN i realizuje Titove ciljeve sa SPC; a koje, naportiv, Tito nije mogao ostvariti i sa Rimokatoličkom crkvom, jerarhijski potčinjenoj „nadnacionalnome” Vatikanu.
Kako su prenijeli zapadni novinari avgusta 1947. godine — dok je Dožić već bio u Beogradu, a njegov rimokatolički pandan iz Zagreba Alojzije Stepinac osuđen na 16 godina zatvora s prisilnim radom — Tito je objasnio:
„Moje je mišljenje o njegovom [Dožićevom] povratku utoliko jasno, pošto sam se i ja sâm trudio oko njegova povratka. On je došao na osnovu OBOSTRANE ŽELJE, na osnovu naše i njegove. Mi se nadamo da će njegov dolazak u Jugoslaviju bitno doprinijeti spriječavanju akcije izvjesnih elemenata u Pravoslavnoj crkvi, koji su se za vrijeme okupacije pokazali kao sasvim rđavi; da bi, bar u Pravoslavnoj crkvi, zavladalo redovno stanje i da time u najmanju ruku, ona ne bi radila protiv države.
Za kratko vrijeme, koje je proteklo nakon povratka patrijarha, primjetili smo izvjesne njegove napore za poboljšanje stanja. Ja znam da to ne ide tako lako, jer patrijarh nije svemoćan…
Kao pozitivno treba ocijeniti, da on ośeća nacionalno i da se kao Jugosloven ośeća odgovornim za poboljšanje stanja; da on shvata, da Crkva treba da bude jugoslovenska, odnosno slovenska, nacionalna. To znači, da on neće, KAO DRUGI, služiti nenacionalnim interesima” (Religionsfreiheit in der FVR Jugoslawien. Dokumenten. Belgrad, 18-19).
Još u ljeto 1945. Tito je svome izaslaniku u Savjetodavnome vijeću za Italiju naložio da uspostavi kontakt sa Dožićem — on tada boravi u Rimu — i da ga pozove da se vrati u zemlju.
Depešom preko Titove vlade – tadašnje OZN-e (preteče UDB-e), tj. Ministarstva unutrašnjih poslova Demokratske Federativne Jugoslavije (pod Pov. br. 9) — 14. jula 1945. godine, dakle dan uoči izricanja smrtne presude Draži Mihailoviću na suđenju u Beogradu, iz Patrijaršije su sinodski arhijereji Nektarije Krulj i Venijamin Taušanović uputili pismo Dožiću, koga „umoljavaju da se što pre vrati u otadžbinu i zauzme mesto poglavara SPC i u zajednici sa Svetim arhijerejskim sinodom i Saborom pristupi REŠAVANJU VRLO VAŽNIH PITANJA za našu Crkvu”, a Sinod SPC je 5. septembra 1945. „ovo uzeo s odobrenjem na znanje” (Zap. br 362, iz 1945).
Dožić se izgovara, biva, da je „lošega zdravlja”, a u stvari je čekao da vidi hoće li se Tito održati na vlasti, i-ili će, pod pritiskom Zapada, morati da je podijeli sa kraljem Petrom II Karađorđevićem, tada u emigraciji.
Potom iz Čehoslovačke, u kojoj komunisti još nijesu bili prevladali, za Vaskrs 1946. Dožić objavljuje dijelom kontroverznu poslanicu, na kojoj su mu Titovi emisari zamjerali. Pa je Dožić, 15. oktobra 1946. godine, iz jednoga hotela u Pragu, svojeručno napisao Titu pismo lojalnosti, izjavljujući da se ni u toj poslanici, ni u ma kakvom drugom aktu nikada NIJE IZJASNIO PROTIV političkog sistema vladavine zavedenog u Jugoslaviji (up. Arhiv Jugoslavije, KMJ, 836, II-10/10).
Titovske vlasti su docnije propagandno isticale Dožićevu govoranciju 27. marta 1941, kojom je podržao vojni puč u Beogradu i njegovo, po hapšenju u aprilu 1941. u Ostrogu, interniranje od strane Njemaca, te boravak od par mjeseci u logoru Dahauu (s Nikolajem Velimirovićem, on se nije vraćao iz emigracije, za Titova vakta ostao „nepomenik”), od čega je kreirano „patrijarhovo mučeništvo” — javno dekonstruisano tek mnogo docnije, na primjer i knjigom Predraga Ilića „SPC i tajna Dahaua: Mit i istina o zatočeništvu patrijarha Gavrila i episkopa Nikolaja u logoru Dahauu” (Beograd, 2006).
Iako je manje-više sve to uredno zabilježeno i klasifikovano od UDB-e, Titu na dohvat ruke, „zlu ne trebalo” — u Istorijskome arhivu Beograda je docnije pohranjen „Dosije patrijarha Gavrila Dožića” — komunističke vlasti su posve „zaboravile” Dožiću sve i prije i poslije 14. novembra 1946, uključujući otvoreno njuškanje prvih mjeseci 1945. s Njemcima, ljotićevcima i četnicima Momčila Đujića…
Netom po povratku Dožića, održan je u decembru 1946. Sveslovenski kongres, na tragu Staljinovih ideja kojima su, uz komunizam, za vezivno tkivo trebali simulakrumi slavjanstva i pravoslavlja — radi ukupnih njegovih imperijalnih ambicija na Balkanu, od Albanije, do Bugarske, Rumunije i Jugoslavije, ali i Grčke, u kojoj je tada bjesnio građanski rat.
Najbrojniju stranu delegaciju na Sveslovenski kongres je poslala Moskovska patrijaršija. Skupu se obratio Dožić, pa aludirajući na osnovinu Tito-Staljin poručio da se „slovenska solidarnost… srećom danas tako divno manifestuje VIŠE NEGO IKAD u svim slovenskim zemljama, putokazom naše vekovne zaštitnice i pokroviteljice majke Rusije”.
„Završio [je] govor pozdravljajući DVA NAJVEĆA SLOVENA, Staljina i Tita” (Vlado Zečević, „Sviće sloboda: od Jajca do Beograda”, Beograd, 1971, 21).
Dožić je kod Tita dobio udobnosti i privilegije kakve je imao i kod Karađorđevića. Još 1941. napisao je testament, te ga pohranio u kasici u Ostrogu, da je raspolagao sa 1.636.914 dinara; a nakon smrti Dožićeve 1950. utvrđeno je da je svoje lične dragocjenosti zavukao ispod ćivota Svetoga Vasilija Ostroškoga — no činjenica je da Titu nije otkrio velike količine zlata Kraljevine Jugoslavije zakopane aprila 1941. u Ostrogu, otkrivene tek 1952. godine.
Po Dožićevoj smrti, imao je 558.111 dinara, oko kojih je povedena mučna ostavinska parnica između njegovih rođaka-nasljednika i SPC, te oko patrijarhovih obveznica, zlatnika i nekih skupocjenosti; i potrajala je ta sudanija čak do 1990-ih (up. Dušan J. Martinović, „Testamenti znamenitih ličnosti i crkvenih velikodostojnika Crne Gore”, Podgorica, 2009, 294-300).
Kako bilo, Tito je Dožića smjestio u svoj komšiluk, vilu na Dedinju u Rumunskoj ulici. Bilježi se da mu je Tito darovao limuzinu, no Dožić je zatražio — i nove gume za nju.
„Dušan Dožić, šef kabineta patrijarha Gavrila, javio je 7. oktobra 1947. Ekonomskom odeljenju Predsedništva savezne Vlade:
‘Kabinet njegove Svetosti Patrijarha Srpskog Gospodina Dra Gavrila čast je umoliti Ekonomsko odelenje Pretsedništva savezne vlade FNRJ da izvoli narediti da se za kola Nj. Svetosti patrijarha, koja je dobio na poklon od maršala Jugoslavije g. Josipa Broza-Tita, izdaju četiri nove spoljašne gume i četiri unutrašnje, jer su gume sada na kolima vrlo slabe i nesposobne za neka dalja putovanja.
9. ov. m. učiniće posetu Nj. Svetosti Patrijarhu Srpskom Njegovo Blaženstvo Egzarh Bugarske Crkve G. Stefan, kome će se staviti na raspolaganje i kola Nj. Svetosti Patrijarha Srpskog.
Ujedno, napominje se da će Njegova Svetost Patrijarh Srpski od sada stanovati u Rumunskoj ulici kada će svakoga dana dolaziti u svoju Rezidenciju, te prema tome trebao da ima ispravna kola. Verujemo da će se našim opravdanim izlaženjima pokloniti pažnja i da će se tražnja ispuniti’.
Milan Parezanović, načelnik Opšteg odeljenja, naredio je Ekonomatu: ‘Tražene gume nabaviti i predate prednjem naslovu’. Šef ekonomata odgovorio je Parezanoviću: ‘Tražene gume nabavljene i predate moliocu’” (Veljko Đurić Mišina, „Letopis SPC 1946-1958 godine: vreme patrijarha Gavrila 1946-1950. i Vikentija 1950-1958”, III, Knin-Beograd, 2000, 1224)…
—–
Svi savremeni srpski crkveni istoričari s pravom ocjenjuju da je, povratkom Dožića, na duži period otklonjena prijetnja „raskola” u Crnoj Gori, tj. da su u najvažnijem obesnaženi zahtijevi iz rezolucije skupštine 78 crnogorskih pravoslavnih sveštenika od 14-15. juna 1945. godine (vidi linkove dolje).
Kako formuliše dr Đoko Slijepčević, ljotićevski istoričar u emigraciji, „povratkom patrijarha Gavrila Dožića na čelo Crkve skoro je zaustavljeno ovo SEPARATISTIČKO DELOVANJE sveštenstva u Crnoj Gori” (Istorija SPC…”, III, Minhen, 1986, 194).
Neprekidni pokušaji Sinoda SPC, još od 4. aprila 1945. (br. 572/zap. 145), da sveštenstvu nametnu mitropolita Josifa Cvijovića za administratora nijesu uspjeli; niti je ovaj ostvario svoju želju da dođe u vizitu na Cetinje.
Kada je od Cvijovića postavljeni na Cetinju predśednik Eparhijskoga crkvenog suda, protojerej Nikola Marković, sveštenstvu mirskoga i monaškoga reda u Crnoj Gori oktobra 1945. dostavio prijeteću okružnicu Sinoda iz Beograda, objavljenu i u službenome „Glasniku SPC” (br. 9, Beograd) — da se izjasne između lojalnosti SPC i Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore (vidi na linku dolje,, nastavak četvrti) — VEĆINA klirika se opredijelila da slijedi put svoga Udruženja (up. „Srpska crkva u Drugom svetskom ratu: iz arhiva Sv. arhijerejskog sinoda SPC”, pripredio Atanasije Jevtić, Beograd, 1992, 140).
Crnogorski istoričar dr Zvezdan Folić citira jedan arhivski dokument, interesantan manjinski stav, „kojim se izbjegavalo preciznije izjašnjenje”, a poslali su ga 9. oktobra 1945. iz arhijerejskoga namjesništva podgoričkoga: „Pokoravamo se Sv. arh. sinodu, rješenjima i odlukama nadležnoga crkvenoga suda. Poštujemo i postojeće državne vlaste” („Država i vjerske zajednice u Crnoj Gori”, Podgorica, 2007, 207).
Ni Cvijovićevo pismo od 26. februara 1946. predśedniku Narodne vlade Crne Gore Blažu Jovanoviću da političkim instrumentima ućera pokornost crnogorskoga sveštenstva Patrijaršiji SPC (vidi na linku dolje, nastavak peti) — nije imalo efekta.
Cvijović je opetovao svoje bezuspješne prijetnje namijenjene i crnogorskome sveštenstvu oba reda u proljeće 1946, kada je slao novu poslanicu, na one „koji se ODMEĆU od svojih zakonskih crkvenih vlasti, da se vrate natrag pod okrilje Svete Crkve i njene zakonske vlasti; koji su napustili svoju svešteničku službu i svoja sveštenička mesta, da se POKAJU i VRATE svetom oltaru kome su se zakleli na večnu službu, kako bi svi zajedno, posle ovih teških ratnih dana koji su CEO SRPSKI NAROD i Crkvu našu doveli do najtežega stanja, krenuli na nov nam duhovni život“ („Glasnik SPC”, br. 6, 1. jun 1946).
Međutim, jedan od prvih hitnih poteza povratnika Gavrila Dožića, 22. novembra 1946. na vanrednome zasijedanju Arhijerejskoga sabora u Beogradu — a tada su objavili „da bi u interesu Crkve, trebalo uspostaviti BLIŽI KONTAKT crkvenih i državnih vlasti, radi rešavanja gorućih crkvenih pitanja” („Glasnik SPC”, br. 1, 1. januara 1947) — odnosio se na Crnu Goru: umjesto Cvijovića, da za novoga administratora crnogorsko-primorske eparhije postavi Vladimira Rajića, episkopa mukačevsko-prešovskoga.
U istočnim krajevima Čehoslovačke, SPC je 1931. oformila Mukačevsko-prešovsku eparhiju, na kojoj su 1938. postavili Rajića; ali je do 1948. godine SPC tu jurisdikciju bezuslovno predala Moskovskoj patrijaršiji. Ako je, dakle, na tragu slavjenstva i pravoslavlja i lojalnosti osovini Tito-Staljin, SPC Rusima prepuštila eparhiju u Čehoslovačkoj, nije odustajala od Crne Gore.
Postavljenje episkopa Rajić za administratora crnogorsko-primorskoga, tj. za v.d. „mitropolita”, sa imprimaturom Gavrila Dožića imalo je dalekosežnu rezonancu u Crnoj Gori jer implicira da TITOV AUTORITET stoji iza toga.
Već 6. decembra 1946. godine, na osnovu „saglasnih mišljenja“ i „radi uspostavljanja bližeg kontakta sa državnim vlastima“, Dožić u društvu članova Sinoda Cvijovića i Nektarija Krulja „posećuje predsednika Vlade FNRJ maršala Josipa Broza Tita”; onda je Tito 23. januara 1947. u pratnji general-lajtnanta Ljubodraga Đurića „posetu vratio”, kada ga je „u Patrijaršiji, u svojim odajama, patrijarh Gavrilo dočekao”; i Tito se zadražo „u vrlo prijatnom razgovoru više od jednog sata“, te su „i ovom prilikom, kao i pri prvom sastanku“, Titu predočene „uglavnom sve tegobe“ („Glasnik SPC”, br. 5, 1. maj 1947).
I nakon što je episkop Vladimir Rajić postavljen od Gavrila Dožića za administratora crnogorsko-primorskoga, dakle za v.d. „mitropolita”, on „dolazi na Cetinje i vrši kanonske posete manastirima i parohijama; iz manastira Ostroga nosi panagiju srpskih patrijarha i druga znamenja [sic!] da ih u Beogradu preda patrijarhu Gavrilu” (Predrag R. Dragić Kijuk, „Srpska hronika na svetskim verigama”, Kraljevo, 1992, 241).
Nastavlja se…
78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (V dio)
78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (I dio)
