78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (VII dio)
Priredio: Vladimir Jovanović
Prema dr Zvezdanu Foliću, „svježe reminiscencije na tek prohujale vjetrove rata, kompromitovanost vrha Crnogorsko-primorske mitropolije, novo federalno ustrojstvo, kao i težnja da svoju energiju prilagode državnim potrebama, bili su glavni motivi koji su determinisali početno [poslijeratno] djelovanje sveštenika u Crnoj Gori”.
On ocjenjuje da u drugoj Jugoslaviji „crnogorsko državno rukovodstvo nije ozbiljno potenciralo obnavljanje autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve”.
„Doduše, u par navrata pominjala se i ta mogućnost, ali više kao upozorenje episkopatu SPC zbog nekonstruktivne saradnje sa državnim organima nego što je postojala stvarna namjera za oživotvorenje takve tendencije” („Država i vjerske zajednice u Crnoj Gori”, Podgorica, 2007, 204, 206).
Srpska istoričarka dr Radmila Radić to sagledava ovako: „Kao oblik dodatnog pritiska na SPC, otvaran je, povremeno, i problem autokefalnosti Crkve u Crnoj Gori, POKRENUT PRVI PUT 1945. godine” („SPC u vreme komunizma”, u „Zbornik sećanja i viđenja Crkve pod komunizmom”, Beograd, 2021, 29-30).
Uočava se, međutim, velika diskrepanca između zahtjeva iz rezolucije osnivačke skupštine Udruženja pravoslavnih sveštenika Crne Gore od 14-15. juna 1945. da pozivom na tradicije crnogorskih vladika i Petrovića-Njegoša stvore novu crkvenu organizaciju, tj. impliciraju obnavljanje Crnogorske pravoslavne crkve u statusu AUTONOMIJE unutar nove, Pravoslavne crkve Jugoslavije — te na drugoj strani određenijeg neizjašnjavanja u javnosti vrha crnogorskoga komunističkoga rukovodstva konkretno po tom pitanju.
Ta „šutnja” je u svojevrsnoj protivnosti sa očekivanjima razvoja događaja po oslobođenju — formulisanih od pravoslavnih klirika 14-15. juna 1945. u Nikšiću — jer je, još tokom rata, najeksplicitnije suspendovana jurisdikcija Mitropolije crnogorsko-primorske Srpske pravoslavne crkve (SPC) na teritorijama koje su kontrolisali crnogorski partizani…
—–
Joanikije Lipovac, područni eparhijski mitropolit crnogorsko-primorski, 15. aprila 1942. po dojavi italijanskih okupacionih vlasti – Guvernerstva za Crnu Goru (br. 140-M. br. 457) da se neki crnogorski sveštenici aktivno svrstavaju u partizanske redove, ili su, kao jerej Novak Koljenšić poginuli u borbi protiv četnika — donio je sljedeće rješenje:
„Po pribavljenim podatcima o svešteničkim krivicama počinjenim u posljednjim komunističkim neredima, odnosno učešća sveštenika u istima, našli smo:
a) da su: protojerej-stavrofor Jagoš SIMONOVIĆ, paroh prvi kolašinski i arhijerejski namjesnik u Kolašinu; Radovan K. RADULOVIĆ, sekretar Crkvenog suda na Cetinju; sveštenik Simo POPOVIĆ, paroh kosorski; sveštenik Blažo S. MARKOVIĆ, sudski tužilac Crkvenog suda na Cetinju; sveštenik Vidak DRAKIĆ, paroh brskutski; sveštenik Blagota ĐUROVIĆ, paroh šobaićki; pok. sveštenik Novak KOLJENŠIĆ, paroh jelenački; i sveštenik Đorđije KALEZIĆ, paroh slatinskogostiljski, uzimali aktivnog učešća u komunističkom pokretu; b) da su svi naprijed imenovani sveštenici služeći komunizmu a ne Crkvi i time dužnost napustili, a sveštenici: Blažo MARKOVIĆ i Radovan RADULOVIĆ… nijesu se po isteklom im bolovanju vratili na dužnost niti nedolazak u zakonskom roku opravdali.
Riješavamo: 1) Stavljamo pod sud sveštenike: protojereja-stavrofora Jagoša Simonovića, sveštenike: Radovana Radulovića, Sima Popovića, Blaža Markovića, Vidaka Drakića, Blagotu Đurovića, Đorđija Kalezića…. 2) sveštenicima Blažu S. Markoviću i Radovanu K. Raduloviću… PRESTAJE SLUŽBA BEZ PRAVA NA PENZIJU… 3) protojereju-stavroforu Jagošu Simonoviću, sveštenicima: Simu Popoviću, Vidaku Drakiću, Blagoti Đuroviću i Đorđiju Kaleziću PRESTAJE PAROHIJSKA SLUŽBA BEZ PRAVA NA PENZIJU… od dana napuštanja njihove dužnosti na parohijama i služenja njihovog komunističko ateističkim ciljevima; 4) svi u prvoj tačci… stavljaju se pod ZABRANU SVEŠTENODJEJSTVA dok se ne donese konačna odluka po njihovim svešteničkim krivicama.
O ovome izvijestiti: Njegovu Ekselenciju Guvernera Crne Gore, Drugu Direkciju pri Guvernerstvu, Nacionalni odbor na Cetinju, finansijsku Direkciju u Podgorici i okružnicom sveštenstvo eparhije crnogorsko-primorske. Ovo je RJEŠENJE IZVRŠNO i stavljamo u dužnost Crkvenom sudu da po njemu postupi.
Pravoslavni mitropolit crnogorsko-primorski
Joanikije (Riješenje Mitropolita M. br. 465/16. 04. 1942. g.)
—–
Četvorica crnogorskih sveštenika-partizana — Jovo ŽUGIĆ (Nikšić), Mirčeta GOLOVIĆ (Nikšić), Blažo MARKOVIĆ (Crmnica), Đorđije KALEZIĆ (Danilovgrad), 16. juna 1942. iz sela Mrkalj na Tjentištu (BiH) poslanicom poručuju:
„Svijetli primjeri CRNOGORSKOG SVEŠTENSTVA iz prošlosti dali su podstreka mnogobrojnom današnjem sveštenstvu da u vremenu najcrnje okupacije našega naroda od strane divljih fašističko-imperijalnih hordi ustane s puškom u ruci i bori se u redovima svoga naroda protiv okupatora i njihovih sluga. No, nažalost, nije otišlo ovim putem cjelokupno sveštenstvo, već se jedan broj primio sramne uloge i postao saradnik i sluga mrskih okupatora, kao špijun i razbijač narodne volje”.
„Mi sveštenici i narodni borci”, navodi se dalje u poslanici, „odričemo se takvih sveštenika, bili oni ARHIJEREJI, crkvenojerarhijski činovnici ili parohijski sveštenici, jer su izdajice svoga naroda i svoga staleža. NE PRIZNAJEMO VLAST NADLEŽNIH ARHIJEREJA koji su u ma kakvoj saradnji sa okupatorom, dok ne dokažu da nijesu bili narodni izdajnici”.
Na kraju, poručuju da djeluju „u duhu HRISTOVE NAUKE, u duhu hrišćanskoga morala, u duhu svešteničkoga staleža i njihovih tadicija i u duhu časti i poštenja CRNOGORSKOGA NARODA” („Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda: Borbe u Crnoj Gori”, III-4, Beograd, 1953, 336-370).
—–
Suspenzija na teritorijama pod kontrolom crnogorskih partizana efektivne jurisdikcije Joanikija Lipovca i Mitropolije crnogorsko-primorske (osnovane 16. novembra 1931. Ustavom SPC) uspostavlja se najkasnije od 15-16. novembra 1943. kada je u Kolašinu formirano Zemaljsko antifašističko vijeće narodnoga slobođenja (ZAVNO) Crne Gore i Boke, sa posebnim resorom za religiju, Vjerskim odśekom — docnijom Komisijom za vjerska pitanja, kojom rukovodi protojerej Jovo Radović, takođe član Izvršnoga odbora ZAVNO-a.
Pro-četnička propaganda Joanikija Lipovca, između ostaloga, nazivala je o. Jova Radovića „raspopom” i „crvenim ministrom”…
Na teritorijama koje su partizani kontrolisali u Crnoj Gori, preko mjesnih narodnooslobodilačkih odbora (NOO), potpuno samostalno, nezavisno od Lipovca i njemu podložne jerarhije i crkvenih organa SPC, organizuje se vjerski život pravoslavnih vjernika po parohijama.
Iako su nemolosrdni prema sveštenicima koji su, slijedeći Lipovca, otvoreno svrstali u četnički tabor, a u nekolilo primjera i prema sveštenicima koji su bili aktivisti ili simpatizeri pokreta Krsta Popovića, iz svih dostupnih činjenica, ne samo da nije moguće tvrditi da su crnogorski komunisti gušili vjerske potrebe stanovništva i-ili propovijedali ateizam, nego naprotiv, vjerske obrede za stanovništvo i redovnost sveštenosluženja za klrike su proglašavali — i OBAVEZNIM.
„Potrebno je upozoriti sveštenstvo na njihovu dužnost da uredno vrše vjerske obrede i sveštenoradnje”, navodi se u Uputstvu za organizaciju i rad NOO-a koje im je 26. novembra 1943. naložio Izvršni odbor ZAVNO-a.
„Ukoliko je neka parohija, uslijed smrti ili bjekstva paroha sa okupatorom ili na drugi način upražnjena, sreski NOO treba da dužnost vršenja obreda i sveštenoradnji povjeri nekom suśednom svešteniku ili tu parohiju podijeli između suśednih sveštenika”, a „sveštenici su dužni da održavaju u urednom stanju crkve, crkvene porte i groblja” („ZAVNO Crne Gore i Boke: zbirka dokumenata”, priredio Zoran Lakić, Titograd, 1963, 119).
Evo primjerâ iz Kolašina, koji je u tom periodu nezvanični partizanski „glavni grad” Crne Gore, ali i iz obližnjih mjesta, a prema podacima Batrića Jovanovića iz knjige „Kolašinski kraj u socijalističkoj revoluciji” (Beograd, 1983, passim):
– u manastiru Morači održan je 1. decembra 1943. pomen partizanima palim kod Pljevalja, bogosluženje je vršio protojerej-stavrofor Jagoš Simonović sa nekoliko sveštenika, prisutna velika masa naroda, partijski, vojni i drugi rukovodioci;
– na sahrani partizanâ, palih na Barama Kraljskim, opijelo je izvršio prota Jagoš Simonović sa drugim sveštenicima;
– 6-7. januara 1944. u Kolašinu „partizani su donijeli badnjak, jašući na okićenim konjima; bila je prisutna velika masa naroda iz varoši i okoline, oduševljena ovim gestom”;
– Sreski NOO je naredio da se „ODMAH, čim prođu posti, sva nekrštena đeca IMAJU KRSTITI, a nevjenčani parovi da se VJENČAJU”;
– U Donjoj Morači bila su tri sveštenika, pa su jednoga poslali u Lipovo da obavi bogosluženje o Uskrsu;
– „drugog dana Duhova, 1944, 5. juna, kod kolašinske crkve [Svetoga Dimitrija, zadužbine knjaza Nikole, prim] držan je tradicionalni sabor, na kome su govorili, pred oko 2.000 ljudi, Blažo Jovanović, prota Jagoš Simonović, Niko Pavić, Obrad Cicmil, Jovan Ćetković”;
– sveštenici su bili dužni da obavljaju besplatno sve obrede koje budu tražili vjernici „s tim što su NOO brinuli o ishrani sveštenika i njihovih porodica”, etc.
Kada je ZAVNO sredinom jula 1944. prerastao u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnoga oslobođenja (CASNO) — vrhovni organ buduće državne vlasti u Crnoj Gori — ustrojena je, pri Predśedništvu CASNO-a, Komisija za vjerska pitanja: predśednik protojerej Jovo Radović, sekretar jerej Đorđije Kalezić, a članovi protojerej-stavrofor Jagoš Simonović, hodža Abdulah Hodžić iz Trpezi kod Berana, profesor cetinjske bogoslovije Jovan Vukmanović, učitelj Vučeta Piper iz Berana; upražnjeno mjesto za Rimokatoličku crkvu je krajem 1944. popunjeno sa don Nikom Lukovićem, kanonikom stalnoga kaptola u Kotoru.
Vjerskoj komisiji stavljeno je u zadatak da obezbijedi nesmetano vjeroispovijedanje, reguliše odnose između vlasti i Crkve i mogla je da donosi odluke koje se tiču unutrašnjega života Crkve (up. Arhiv za sređivanje i obradu arhivske građe novog perioda, Podgorica VII 2-3/44).
Prema dr Zvezdanu Foliću, nakon bjekstva krajem 1944. iz Crne Gore mitropolita Lipovca i veće grupe eparhijskoga sveštenstva koje povukao sa sobom, a u kolonama četnika i Njemaca, „tijelâ Crnogorsko-primorske mitropolije — eparhijski crkveni sud, eparhijski savjet, eparhijski upravni odbor — ostala su bez kvoruma i nijesu mogla donositi validne odluke shodno Ustavu SPC iz 1931. koji, valja naglasiti, nije predviđao stanje u kakvom se našla Crnogorsko-primorska mitropolija”.
S tim u vezi, mišljenja je ovaj crnogorski istoričar, „kompetencije i djelovanje Vjerske komisije pri Predśedništvu CASNO-a bile su u koliziji sa kanonima i zakonima SPC, ali takav rad je u tom vremenu bio neophodan” („Država i vjerske zajednice u Crnoj Gori”, 106).
Protojerej Jovo Radović je krajem 1944. referisao Predśedništvu CASNO-a, da „Vjerska komisija ne smatra sebe niti je smatrala kompetentnom vlašću da rukuje crkvenim poslovima sem u ovoj nuždi i granicama, tj. ne ulazeći u čisto [crkveno]sudski sektor i druge poslove, to bi povlačilo sobom povredu crkvenih kanona i bilo na štetu Crkve; poslije toga njeno je da se povuče sa položaja rukovaoca crkvenih poslova u ovoj eparhiji i nastavi posao u čisto svojoj nadležnosti, dok bi crkvena vlast preuzela poslove, koji joj po zakonu pripadaju”.
Međutim, evidencija o kontinuiranim aktivnostima Vjerske komisije upućuje na suprotne zaključke, konkretno još od 21. decembra 1943, kada Vjerski odśek ZAVNO-a, makar i pozivom na fikcije „borbenog svetosavskog pravoslavlja” i „borbene svetosavske crkve”, objavljuje akt, koji i po svome naslovu sugeriše da je riječ o tipičnoj okružnici više crkvene vlasti (arhijereja ili sinoda) podložnoj jerarahiji — naime, naslovljen je: „Sveštenstvu mirskog i monaškog čina za Crnu Goru i Boku”.
Iako se tim aktom sugeriše da se crnogorsko sveštenstvo i dalje ima smatrati dijelom jurisdikcije SPC, kroz pominjanje imena njezina predstojatelja, patrijarja Gavrila Dožića, poništavaju se pojedine crkveno-pravne norme SPC, ali i odluka Arhijerejskoga sabora i istog patrijarha Dožića, najviših vlasti SPC, od 10. decembra 1940. da se Joanikije Lipovac postavlja za područnoga mitropolita crnogorsko-primorske eparhije.
—–
SVEŠTENSTVU MIRSKOG I MONAŠKOG ČINA ZA CRNU GORU I BOKU
Primijećeno je da neki sveštenici prilikom bogosluženja na velikom vhodu [dio liturgije, prim], kao i pri ostalim sveštenoradnjama, pominju još uvijek ime mitropolita Joanikija.
Čitavom CRNOGORSKOM NARODU, kao i sveštenstvu, poznata je izdajnička uloga mitropolita Joanikija. Narodne sveštenike koji su uzeli aktivnog učešća u narodnoj borbi za slobodu, one koji su nepokolebljivo ostali na osvještanim tradicijama borbenog svetosavskog pravoslavlja, učestvujući rame uz rame sa herojskim borcima Narodnooslobodilačke vojske, te je sveštenike ovaj IZDAJNIK i OKUPATORSKI SLUGA anatemisao i klevetao.
Čitavom narodu i sveštenstvu Crne Gore i Boke poznati su IZDAJNIČKI GOVORI ovog crkvenog velikodostojnika prilikom dolaska dželata crnogorskog naroda Pircija Birolija u manastir Ostrog, kao i BACANJA BLATA sa crkvenog oltara i preko javnih poslanica na naše proslavljene borce za slobodu, na našu slavom ovjenčanu Narodnooslobodilačku vojsku.
Zbog ovakvog izdajničkog držanja mitropolita Joanikija, vojni sud pri Glavnom štabu NOV i POJ za Crnu Goru i Boku, odlučio je da se isti ne smije pominjati prilikom bogosluženja i ostalih svešenoradnji. Mjesto njega ima se pominjati ime njegove svetosti patrijarha Gavrila.
Vjerski odśek Zemaljskog vijeća za Crnu Goru i Boku, smatrajući ovu odluku potpuno ispravnom, u skladu sa tradicijama borbene svetosavske crkve, i njenih dostojnih mitronosaca, NAREĐUJE čitavom sveštenstvu Crne Gore i Boke da se prilikom bogosluženja i ostalih sveštenoradnji NE SMIJE POMINJATI IME MITROPOLITA JOANIKIJA. Smrt fašizmu – Sloboda narodu!
(„ZAVNO Crne Gore i Boke: zbirka dokumenata”, 131).
—–
Iz „Izvještaja o radu Vjerske komisije pri Predśedništvu CASNO-a za novembar-decembar 1944”, koji je predočio protojerej Jovo Radović, doznaje se da Vjerska komisija u tom periodu, između ostaloga…
– obavlja razmještaj na prostoru upražnjenih parohija; izdaje uputstva o održavanju crkava i grobalja, matičnih knjga; postavlja vjeroučitelje u osnovnim i srednjim školama; pribavlja izvještaje o stanju crkvene imovine; izrađuje crkeni kalendar za prostu 1945. — sav prihod od njegove prodaje da se podijeli najsiromašnijima u Crnoj Gori…
Nakon što je 4. aprila 1945. — tada je Joanikije Lipovac živ i u pokušaju bjekstva s kolonama Pavla Đurišića oko Lijevča Polja (BiH) — Sinod u Beogradu, najviša izvršna vlast SPC, aktom br. 572/zap. 145 određuje mitropolita Josifa Cvijovića za administratora, on je poslao cirkularno pismo svim arhijerejskim namjesnicima, da „sveštenstvo ne saziva bilo kakve političke skupove i donosi sa njih rezolucije”.
„Ironičnost” Cvijovića, koji je postavljen za administratora jer upravo Lipovac nije bio na katedri u Crnoj Gori, ogleda se u tome da ovu okružnicu Sinoda SPC na Cetinje šalje n/r upravo – Lipovcu. Bez ironije nijesu bile ni crnogorske vlasti, koje su vratile akt Sinodu SPC sa ovom napisanom porukom: „Adresat otputovao sa Njemcima”.
Reagovao je, povodom te okružnice Sinoda SPC, arhijerejski namjesnik kolašinski, protojerej-stavrofor Jagoš Simonović, koji je saopštio: „Crkva je kod nas AUTONOMNA, a sveštenici, kao i svi drugi građani naše domovine, pozvani su da čuvaju tekovine naše borbe” („Osuđen je protivnarodni rad mitropolita Josifa”, „Pobjeda”, br. 23, 22. april 1945, 3).
Da se crnogorsko sveštenstvo ne pridržava cirkulara Sinoda SPC, pokazalo se i na Zabjelu u Podgorici 10. aprila 1945, kada je pred oko 15.000 prisutnih, uz državne funkcionere, govorio i mjesni paroh, protojerej Jovan Kažić, a nakon što je, sa grupom sveštenika, održao opijelo žrtvama četničkoga zatvora („Pobjeda”, br. 22, 15. april 1945, 4).
Činjenica je da su u Crnoj Gori apsolutno nevažeće sve odluke i akti Sinoda SPC iz tog perioda; to najprije uključuje neprihvatanje administriranja Josifa Cvijovića i pokušaja da na Cetinju Siinod SPC ustanovi Eparhijski crkveni sud, a zaključno sa 22. novembrom 1946. kada je na vanrednome zasijedanju Arhijerejskoga sabora u Beogradu — kojim je rukovodio upravo po Titovoj saglasnosti iz emigracije pristigli Gavrilo Dožić — postavljen episkop Vladimir Rajić za novoga administratora eparhije crnogorsko-primorske.
Ali ni od 22. novembra 1946, od strane crnogorskoga pravoslavnoga sveštenstva, zadugo nijesu uvijek izvršavali sve naloge Patrjaršije SPC i srpskoga episkopata.
Nastavlja se…
78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (V dio)
78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (I dio)
