78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i stvaranje Pravoslavne crkve Jugoslavije (IV dio)
Priredio: Vladimir Jovanović
Dok je mitropolit crnogorsko-primorski SPC Joanikije Mićović u planinskom mjestu Rudo (BiH) s četničkim zbjegom Pavla Đurišića obilježavao Božić 1945. godine, na Cetinju je taj praznik zbilja slavljen — u organizaciji pravoslavnih sveštenika-partizana okupljenih oko Vjerske komisije Crnogorske antifašističke skupštine narodnoga oslobođenja (CASNO), koja se smjestila u prostorije Cetinjskoga manastira.
„Badnjak na slobodnom Cetinju”, izvještavala je „Pobjeda” — a Cetinje je tada de facto glavni grad Crne Gore — izgledao je ovako:
„Ove godine je Cetinje i sva Crna Gora provela u slobodi praznike Hristovog rođenja. Svečano i lijepo, kako se to jedino može u zlatnoj slobodi.
U 2,30 popodne krenula se velika povorka ispred Doma slobode u pravcu Bajica, odakle je trebalo donijeti badnjake. Povorku su sačinjavali: vojna muzika, hor Crnogorskog pozorišta, jedan bataljon brigade Narodne odbrane i mnoštvo građana Cetinja. Odliježu zvuci vojne muzike, čiji glas se gubi u pjesmi vojnika i građana i čije tonove prekidaju puške radosnice…
Čestiti Bajičani počastili su sve prisutne. Zatim smo se vratili u grad, čiji su stanovnici, oduševljeni slobodom, uz pjesmu i muziku izašli na ulice, te sa pucnjavom i povicima ‘Srećan vam bio’ pozdravljali badnjak i badnjačare… Bajičani [su] donijeli i naložili badnjake Predśedništvu CASNO i Cetinjskom manastiru”.
Slavio se na Cetinju 27. januara 1945. i Sveti Sava, naravno ne i ideologija „svetosavlja”, koncipirana 1930-ih za potrebe karađorđevićevske Jugoslavije:
„…Poslije odsluženog bogosluženja u Cetinjskom manastiru, građanstvo sa sveštenstvom u povorci došli su u Dom slobode, đe je izvedena proslava. Svečanosti su prisustvovali Božo Ljumović, potpredśednik CASNO-a, general Đoko Mirašević, kao i drugi predstavnici vojnih i civilnih vlasti.
Poslije śečenja kolača, domaćin slave Boško Dumović, školski nadzornik, pozdravio je prisutne i u svome govoru ukazao na značaj Sv. Save i istakao junačke napore Narodnooslobodilačke vojske i njene tekovine”.
U izvještaju „Svetosavska proslava na Cetinju”, navodi se da je nastupio slovenačko-hrvatski hor iz Istre i Gorice, a „po izvedenom programu, hor je pozvan u Predśedništvo CASNO-a, đe mu je priređen srdačan prijem” („Pobjeda”, 28. januar 1945).
Da ne bude zabune, masovne crkene proslave su inicirane direktivom — iz Beograda. Pripadnici partizanske Narodnooslobodilačke vojske su 6. januara 1945. badnjak donijeli i Titu; a i Sveti Sava se slavio u oslobođenim krajevima Jugoslavije na inicijativu Milovana Đilasa, šefa Agitpropa KPJ, dok se još po inerciji možda vjerovalo da je Sv. Sava „narodni prosvetitelj” (iako nijednu školu nije osnovao).
Valjda jedini put u istoriji, praznik Svetoga Save proslavljen je 1945. u Beogradu u zdanju Skupštine de iure još postojeće Kraljevine Jugoslavije. Ondašnja štampa bilježi da je, uz Sinod SPC, ceremoniji prisustvovao lično maršal Tito, te još 350 najistaknutijih državnih i vojnih zvaničnika novih partizanskih vlasti, savezničke vojne misije, delegacije srpskih naučnih, umjetničkih i kulturnih ustanova.
Nekoliko dana kasnije, delegacija Sinoda SPC, predvodi je mitropolit Josif Cvijović, otputovala je u Moskvu, na izborni sabor novoga poglavara Ruske pravoslavne crkve kojoj je Staljin 1943. priznao status patrijaršije. Cvijović je potom u jugoslovenskoj štampi na sva usta hvalio položaj Crkve u SSSR-u.
No, na susretu s novim patrijarhom Aleksijem I Simanskim, manje prijatan dio za Cvijovića je najava Ruske crkve da joj SPC ustupi svoje predratne eparhije u Čehoslovačkoj i Mađarskoj, što je docnije nevoljko i urađeno, ali — primjećuje srpska istoričarka dr Radmila Radić — ponajviše je neprijatna bila ruska napomena da SPC treba da prizna Makedonsku crkvu („Država i vjerske zajednice 1945-1970”, I, Beograd, 2002, 248).
Koliko je poznato, tada u Moskvi nije pominjano priznanje u nekom stepenu samostalnosti Crnogorske crkve. Ali, indikativno, tada je Aleksij I potegao makedonsko crkveno pitanje.
Pred sam kraj rata, 1944. u selu Vranovci u Makedoniji formiran je Inicijativni odbor za organizovanje Makedonske pravoslavne crkve – obnovu Ohridske arhiepiskopije, koji je uputio 3. januara 1945. pismo Sinodu SPC sa obrazloženjem inicijative. Sa radom Inicijativnog odbora 3. februara 1945. saglasio se Prezidijum ASNOM-a, makedonski pandam CASNO-u.
Makedonci su svoje crkveno pitanje zvanično pokrenuli 4. marta 1945. godine na zasijedanju Crkveno-narodnog sabora, koji je u Skoplju sazvao Inicijativni odbor. Završna 7. tačka rezolucije donijete na sabranju glasi:
„Kad se uspostavi Jugoslovenska pravoslavna crkva — Patrijaršija — Makedonska pravoslavna crkva ući će u njezin sastav kao i druge pravoslavne crkve u Federativnoj Jugoslaviji“.
Bezmalo isti zahtjev o organizovanju nove, Pravoslavne crkve Jugoslavije, rezolucijom je na svojoj skupštini 14-15. juna 1945. u Nikšiću saopštilo i potpisalo 78 sveštenika iz Crne Gore i Boke; a pozdravni telegram su poslali i patrijarhu Aleksiju I u Moskvi (vidi linkove dolje).
U Nikšiću je, dakle, tada osnovano Udruženje pravoslavnih sveštenika Crne Gore. Do 1941. postojalo je Udruženje SRPSKOG pravoslavnog sveštenstva Kraljevine Jugoslavije, no nakon rata je na federalnome nivou oformljen bitno drukčiji: Savez udruženje pravoslavnoga sveštenstva Federativne Narodne Republike Jugoslavije (docnije SFRJ).
Osnivanje ovih udruženja je krenulo upravo iz Crne Gore. Sva ostala udruženja (Srbija, Makedonija, BiH, Hrvatska) su oformljena kasnije, a savezno 1948. godine.
„Prvo što pada u oči”, pisao je srpski crkveni istoričar, ljotićevac iz emigracije dr Đoko Slijepčević, „jeste da se u nazivu nigde NE NAPOMINJE SRPSKO IME što, sigurno, nije došlo slučajno; u ovome savezu su učlanjeni i pravoslavni sveštenici iz NR Makedonije pa se, verovatno, imalo obzira prema njima i sveštenstvu iz Crne Gore gde se, posle rata, bio pojavio SEPARATISTIČKI POKRET” („Istorija SPC: Za vreme Drugog svetskog rata i posle njega”, Minhen, 1986, 340).
Sveštenička udruženja, osobito u Crnoj Gori, na meti su višedecenijske zlovolje Patrijaršije, koja ih je, u promijenjenim okolnostima, odlukom Arhijerejskoga sabora 1991. ukinula. Jer, kako su 1951. isticali iz svešteničkih udruženja — za koja se tada tvrdilo da ohuvata oko 70 odsto ukupnoga klira SPC — „u sprovođenju ORGANIZACIJE udruženja sveštenika PO REPUBLIKAMA vodili [smo] računa o tome da naša organizacija bude oformljena PREMA DRŽAVNOJ ORGANIZACIJI” („Vesnik”, br. 50, Beograd, 1951).Na temu svešteničkih udruženja Nikolaj Velimirović, autorizovani ideolog doktrine „svetosavlja”, koju je 1930-ih projektovao kao stub jugoslovenstva Karađorđevića, pisao je iz emigracije patrijarhu SPC Gavrilu Dožiću:
„Ova samozvana i samoodobrena crkvena organizacija cepa jedinstvo svoga sopstvenog naroda time što je organizovana po federalnim državnim jedinicama koje priznaju pet nacionalnosti u Jugoslaviji i to Srpsku, Hrvatsku, Slovenačku, CRNOGORSKU i Makedonsku!
Znači, pet naroda umesto tri, koje je pitanje u prethodnoj Jugoslaviji raspravljano ravno 20 godina na svim skupštinama i sednicama parlamenta i kroz sve listove, novine i časopise, dok na velike jade, nije došlo na polaznu tačku od 1928. god. da POSTOJE SAMO TRI PLEMENA velike slovenske rase: Srbi, Hrvati i Slovenci.
Zar i jedan srpski sveštenik može i sme priznati ovo cepanje svoga naroda? Ne može rodoljub — sveštenik, već samo izdajnik…
Što je nezdravo i samo će otpasti i iščeznuti, jer, još pre rimskog vremena, behu neki pokrajinski nazivi kojih danas nigde nema, ali u vezi sa našim narodom, od njegove hrišćanske istorije, njegov se naziv održao.
Kako može onda i jedan srpski sveštenik da prizna geografski naziv – CRNA GORA za NACIJU, jer kada Srbin iz Crne Gore veli za sebe da je CRNOGORAC, to je isto kao kad i onaj iz Vojvodine kaže da je Vojvođanin, ili Šumadije da je Šumadinac, iz Bosne Bosanac, iz Like Ličanin, iz Hercegovine Hercegovac itd?…
Još je teži slučaj sa priznanjem ‘makedonske narodnosti’, što može da prizna samo neki sunovraćeni sveštenik…”
Udruženje pravoslavnih sveštenika Crne Gore, od osnivanja pa do sredine 1980-ih, pokazalo se kao tvrd orah za Patrijaršiju SPC.
Uprkos upozorenjim Sinoda SPC od 15. septembra 1945, objavljenim i u službenome „Glasniku SPC” (br. 9, Beograd) — da je „izvesna akcija” Udruženje pravoslavnih sveštenika Crne Gore, kako ocjenjuju „u suštoj protivnosti sa postojećim kanonskim i zakonskim propisima”, da je „prisvojilo tuđa prava i tuđe dužnosti”, „da je svojom pomenutom rezolucijom prekoračilo dozvoljene granice i samovlasno uzelo na sebe ulogu da ono reguliše položaj Pravoslavne crkve u našoj zemqi i Eparhiji u Crnoj Gori”, te uprkos poziva da se „strogo pridržava… kanonskih propisa i zakona i Ustava naše Sv. Crkve i drugih propisa o radu i discipline” — stvari time nijesu promijenjene.
Patrijaršija u Beogradu je na Cetinju pokušala da ustroji crkveni sud, kao prijetnju neposlušnome sveštenstvu, no to je od strane Vjerske komisije CASNO-a odbačeno kao nelegitimno. Slično je tada i u Makedoniji, jer crkveni sud, naređen iz Beograda, nije mogao u Skoplje, već mu je privremeno śedište određeno u Vranju.
I zbog Crne Gore, posegnuto je za instrumentom političkoga pritiska, najtežega kalibra: članovi Sinoda, na čelu s mitropolitom Josifom Cvijovićem, pošli su 10. decembra 1945. kod svoga bivšega sveštenika, jugoslovenskoga ministra policije Vlada Zečevića i „po pitanju neredovnog crkvenog stanja u Crnoj Gori”.
Zečević i srpski sinodalci su se posavjetovali: da Sinod SPC predstavkom zamoli saveznu vladu u Beogradu da se „intervencijom državnih vlasti, suzbije samovolja sveštenikâ u Crnoj Gori, uvede redovno stanje i omogući uspostava i funkcija zakonitih vlasti SPC”.
Drugim riječima, Sinod SPC se obratio komunističkome šefu, maršalu Tutu — uz ostale funkcije i tadašnjem saveznom premijeru — da izvrši pritisak na rukovodstvo federalne jedinice Crna Gora, kako bi se ugušili zahtjevi 78 crnogorskih pravoslavnih sveštenika.
Cvijović, predratni član četničke organizacije, koji se tokom rata „njuškao” u Beogradu sa pro-nacističkom srpskom vladom Milana Nedića, i ostali srpski sinodalci žalili su se Titu.
“Umoljeno je Predsedništvo Vlade”, piše istoričarka R. Radić („Život u vremenima: Gavrilo Dožić 1881-1950”, Beograd, 2006, 354), „da sa svoje strane suzbije necrkveni rad samozvanih organa u Makedoniji i Crnoj Gori i onemogući mešanja Verske komisije u Crnoj Gori u delokrug zakonitih crkvenih vlasti”.
„Verska komisija u Crnoj Gori je ignorisala postojanje i rad crkvenog suda i nije htela da održava službenu vezu. Odbijala je prijem službenih akata, čak i onih koje je crkveni sud preko nje uputio Ministarstvu prosvete”.
Da li je, nakon što je Tito alarmiran o crkvenim prilikama u Crnoj Gori, od njegove ili adrese njemu bliske, stiglo „zeleno svijetlo” Patrijaršiji da se Sinod SPC obrati i Blažu Jovanoviću, tadašnjem predśedniku Narodne vlade Crne Gore, nije sasvim jasno. Takvo obraćanje je uslijedilo.
Nastavlja se…
78 crnogorskih sveštenika 1945-46. za autonomnu jurisdikciju i Pravoslavnu crkvu Jugoslavije (I dio)
