Kad je bila Mojkovačka bitka: 1912. ili 1916? (4)
Istorijski feljton Antene M.
Piše: Vladimir Jovanović
„Pao je Mojkovac i sve kule i položaji pored Tare i to nakon uporne borbe, koja je trajala dva i po sata. Mojkovac je zauzet u 12 sati i 25 minuta“.
Dan po oslobođenju Mojkovca, 27. septembra/10. oktobra 1912, Janko Vukotić referiše kralju Nikoli: „Mi smo juče, koliko se dosad zna, imali 5 mrtvih i 15 ranjenih; neprijateljâ je poviše poginulo i ranilo se; ovo samo u položajima [đe se] nahodim“.
Komandant Istočnoga odreda Cnogorske narodne vojske kreće se sa središnjom – Trećom kolonom tzv. Kolašinske grupe, koja direktno napada Mojkovac. Sačinjavaju je Župopivski, Drobnjački, Planinopivski i Uskočki bataljoni Durmitorske brigade 3. divizije (Nikšić), pod komandom brigadira Joka Adžića, zatim divizijska artiljerija, manje jedinice izviđača, pionira, mitraljezaca i Štab Odreda.
Desno od njih, ograncima i padinama Bjelasice, udarajući u bokove i pozadinu naprijatelja, nastupali su bataljoni Donjomorački i Kolašinski (Prva kolona), a Gornjomorački i Lipovski (Druga kolona) pod komandom majora Miloša Medenice; na lijevome krilu, kosinama nizvodno Tarom od Mojkovca, pod komandom majora Pavla Vujisića, djejstvovali su bataljoni Poljski i Rovački (Četvrta kolona) Kolašinske brigade 4. divizije (Kolašin), kao i dobrovoljačka jedinica Crnogoraca sa desne strane Tare – Prošćenski bataljon, sa četiri čete: dvije iz Prošćenja, te po jednom iz Barica i Stožera.
„Uprkos velikoj kiši, a naročito magli, koja i danas postoji“, Vukotić izvještava da „oficiri i trupe izvanredno se ponašaju“.
„Moje kolone su sinoć zanoćile: desnokrilna u Ravnoj Rijeci, a lijevokrilna u Obodu, iznad Vraneša, ja sa glavnom u Lepenac. Danas ću nastupiti na Bijelo Polje, koje se nadam sjutra napanuti“ (Dušan D. Vuksan, „Balkanski rat – prepiska J. Vukotića“, „Zapisi“, sv. 13-16, Cetinje 1935, str. 42).
* * *
U Sandžaku, ne računajući posadu Taslidže (Taşlıca) – sadašnjih Pljevalja, kao i u Metohiji, naspram Istočnoga odreda je ukupno dvadeset bataljona turske vojske – nizama, iz sastava: 1. divizije (tri bataljona 1. i 2. puka), 11. divizije (tri bataljona 31. puka), 19. divizije (jedan bataljon 55. puka), 20. divizija (tri bataljona 59. puka), 21. divizije (Đakovica, deset bataljona).
„Ovim snagama su se priključili bataljoni Mitrovačke redifske divizije iz Mojkovca, Bijelog Polja i Trgovišta (Rožaja) i oko 3.000 bašibozuka“, a „ukupno [tursko] brojno stanje na ovoj prostoriji, ne računajući bašibozuk, 8. oktobra [1912, na dan objave rata] iznosilo je 13.500 vojnika“ („Prvi balkanski rat, 1912-1913“, knj. 3, Beograd 1959, str. 70).
Tri turska bataljona na Mojkovcu, od kojih svaki broji između 600-700 vojnika, na desnoj strani Tare su prvi ešalon odbrane Otomanske carevine. Pozadi njih je pripremljen teren na uzastopnim linijama duž pravca Mojkovac – Bijelo Polje.
Magla kod Mojkovca iźutra 26. septembra/9. oktobra 1912. odložila je, na par sati, početak djejstava trupa brigadira Vukotića – osobito artiljerijsku pripremu napada – ali će, na drugoj strani, magla dobro poslužiti i za smanjenje efikasnosti turske paljbe, tj. crnogorskih gubitaka žive sile pri forsiranju Tare.
U Mojkovac prvi je ušao Župopivski bataljon Durmitorske brigade na čelu sa svršenim pitomcem Oficirske škole na Cetinju – kapetanom Đorđijem Bajovićem. Starośedioci sela Bezuje u Pivi, bratstvo Bajovića – ranije Čepuri i-ili Nikolići – dovođeni su u rodbinsku vezu sa Bajom Pivljaninom. Upravo to, navodi dr Obren Blagojević, biće razlog ili povod da „knjaz Nikola, na prijedlog vojvode Lazara [Sočice], primi u Oficirsku školu Đorđija Bajovića, koji je kasnije postao komandir bataljona Župe Pivske“ („Piva – priroda, istorija, etnografija, revolucija“, Beograd 1971, str. 393).
Naime, na insistiranje Knjaza, navodi Marko A. Vujačić, upisaće se Đorđije 1904. u vojnu školu kao Bajović, a ne kao Čepur ili Nikolić. „Đetiću“, reče Gospodar, „narediću da te prime u podoficire, da izučiš za oficira. Ali da promijeniš prezime i da se ne zoveš ni Čepur ni Nikolić, već Đorđije Bajović i produžiš lozu Baja Pivljanina.
– Gospodar onda dozva Janka Vukotića i naredi mu da Đorđija povede u Vojni stan i da ga upiše u podoficirsku školu pod imenom Đorđija Bajovića“ („Znameniti crnogorski i hercegovački junaci“, knj. 3, Beograd 1953, str. 90); etc.
* * *
Sve u svemu, „uspeh Kolašinske grupe Istočnog odreda prvog dana borbe [na Mojkovcu] pokazao je da je plan komandanta Odreda za dejstvo na širokom frontu, uz primenu obuhvatnog manevra, bio realan i veoma celishodan“, ocjenjuje svojevremeno Istorijski institut JNA iz Beograda.
„Taktički rad jedinica u toku napada bio je pravilan. Prva, Druga i Četvrta kolona, iako nisu imale naročito teške zadatke, već i samom svojom pojavom prema bokovima i pozadini turskih snaga doprinele su USPEHU TREĆE KOLONE, KOJA JE IZVRŠILA NAJTEŽI ZADATAK U REJONU MOJKOVCA“ („Prvi balkanski rat, 1912-1913“, knj. 3, str. 166).
Iako je sâm Mojkovac oslobođen nakon dvočasovne borbe, a najžešće su vođene oko turske kasarne, okršaji su nastavljeni na obližnjim šumovitim kosinama – na Uloševini. Turci su śeverno od naselja napravili uzastopne linije šančeva. Prije novoga pješadijskoga naleta Pivljana, Drobjaka i Uskoka, opet djejstvuje crnogorska divizijska artiljerija sa maloga Preprena kod Podbišća.
„Artiljerija je prenela vatru na položaje severno od Mojkovca, a ubrzo je Treća kolona preduzela napad iz pokreta. Pritisnuti jakim snagama s fronta, a osećajući opasnost od Druge kolone, koja je nastupala ka Rogovu kršu, i od Četvrte, čiji su delovi nastupali pravcem Buren – Obod, Turci su počeli da se povlače ka r. Lepešnici. Treća kolona ih je gonila sve dok i zadnji njihov vojnik nije prebačen na levu obalu r. Lepešnice“ („Prvi balkanski rat, 1912-1913“, knj. 3, str. 166).
Prema nekim izvještajima, „kad je Crnogorska vojska zauzela Mojkovac, polomila je vrata i prozore na turskim kasarnama i magacinima, pa su žene, koje su išle za vojskom, razvukle žito i drugi materijal prije nego što su službe reda stupile u djejstvo“ („Istorijski zapisi“, sv. 1-2, Titograd 1986, str. 86)
Treća kolona iz Mojkovca, preko Uloševine, piše Radomir L. Rakočević, „produžila je nastupanje ka Lepenačkoj kosi i zauzela je u dva sata poslije podne“, dok su na krajnjem crnogorskom desnom krilu, „Donjomorački i Kolašinski bataljoni u rejonu sela Rakite vodili višečasovnu brobu i uz pomoć jednoga voda brdskih topova razbili neprijatelja“ („Kolašinsko-mojkovački kraj: Ratna hronika Potarja 1912-1918“, Matica crnogorska – Mojkovac, 2013, str. 22).
„Otpor mojkovačkih kula nije dugo trajao“, opisali su Ljubo Anđelić i Jevrem Brković. „Borba se uskoro prenijela na okolne visove. U naletu, koji je bilo teško zaustaviti, bataljoni su hitali preko Krsca, Uloševine i Mjedenog guvna – u pravcu Lepešnice i Cera. Dan se bližio kraju.
Korak po korak, izmučeni nesanicom i olovom umora, nastupali su dolinom Lepešnice i Ljuboviđe ka Bijelom Polju“ („Mojkovačka vrata“, Cetinje 1966, str. 38-39).
Prodirući dalje, „[brigadir] Vukotić je u Mojkovcu ostavio četu Pivljana kao posadnu jedinicu i naredio da se odmah u Mojkovcu preseli sa telefonom kapetan Poljske kapetanije“, zapisaće Miloš-Mido Milikić. „U toku prvog dana borbe [9. oktobra 1912] je oslobođena teritorija današnje Opštine Mojkovac“ („Mojkovac – ratna i revolucionarna prošlost“, Mojkovac 1983, str. 27).
* * *
Dio lokalnoga predanja o borbama za oslobođenje Mojkovca 1912. pretočio je u romaneskni format književnik Božo Bulatović (1927–2009). U mojkovačkoj dolini Tare, na jednome od brijegova, piše kako je „nekada stajala karaula, turska, kad je zečji san bio tvrđi od graničarskog“; a ta je karaula „vidjela sebe u vodi; prijetila je zasjedom i isturenom cijevi iz puškarnice“.
„I od nje osta gomila kamenja isprepletena zmijama. Njeni stanovnici, nekadanji askeri, pričaju sad svojim unucima, ako su živi, jezive priče. Iz Dvanaeste. Bježali smo preko Bojne Njive, a svaki omar mirisaše na sagorjelu ljudsku kosu. Srećni što o njima sad neko ne kazuje to isto”.
„Oprosti, kamena zidino, osmuđena vjetrovima i plamenom. Izvinite vi koji ste u njoj ključali – prosta neka je vaša želja da sagorite graničare. Puška vas je kitila, puška vas je gledala. Bili ste opkoljeni zato što vi nijeste drugoga skolili. Srce je u vama udaralo; bilo je i u njima, našim đedovima.
Molili su vas da se predate bez metka – i vi biste to tražili od njih da je bilo sudbine i zemana. Nijeste pristali“ („Karaula“, Cetinje 1956, str. 28, 73).
* * *
Tokom Prvoga balkanskoga rata, ili u „Ratu Crnogorsko-Turskom 1912. i 1913. godine”, prema službenim podacima kancelarije Ministarstva vojnoga (Br. R. 5973, Pješad. odsjeka 621) od 12. septembra 1913, poginulo je 97 crnogorskih oficira, 2.333 vojnika i podoficira; umrlo od bolesti 812, a ranjeno 6.602 – ukupno je izbačeno iz crnogorskoga stroja njih 9.438.
Dio tih žrtava ugradili su i preci savremenih Mojkovčana – pripadnici Poljskoga bataljona: poginula su trojica oficira i 21 podoficir i vojnik iz njegova sastava, a sedmorica su umrli uslijed bolesti; ranjen je jedan oficir i 46 podoficira i vojnika – ukupno 78 izbačenih iz stroja Poljskoga bataljona u tom ratu.
Odmah po oslobođenju Bijeloga Polja, 28. septembra/11. oktobra 1912, pristupilo se uspostavljanju civilne i vojne vlasti Kraljevine Crne Gore za područje Bijelog Polja, Mojkovca i Šahovića (Tomaševa); za oblasnoga upravitelja postavljen je Milo Dožić, za komandanta vojnoga okruga major Pavle Vujisić; za predśednika Suda kapetan Sava Anđelić a za sudije članove Stefan Potparić i major Ibro Bulatović. Šef policije je žandarmerijskih poručnik Nikola Đilas iz Podbišća. Nešto kasnije organizovaće se i varoška opština: njen je predśednik Mihailo Bajić, odbornici Andro Stanić, Hilmi beg Kajabegović, Ejub beg Zaimović i Todor Pejović.
Vojnu posadu Bijeloga Polja čini Poljski bataljon, da bi njegove tri čete, pod komandom majora P. Vujisića, 10/23. oktobra 1912. bile pokrenute u pravcu Sjenice. Dio sadašnje državne granice prema Srbiji upravo su tada iscrtale čete Poljskoga bataljona – na linijama dodira sa trupama Kraljevine Srbije, koja je u međuvrmenu stupila u rat s Turskom i otpočela svoja djejstva.
Poljski bataljon, krajem oktobra 1912, sada pod komandom majora Grujice Grdinića, postrojiće se opet u Bijelome Polju, te po zapovijesti Crnogorske Vrhovne komande, pravcem Mojkovac – Kolašin – Han Garčevića – Lijeva Rijeka – Podgorica – Tuzi – Gruda, krenuti na Skadar, đe će se boriti na Vraki, Bardanjoltu, Tarabošu i Brdici.
* * *
Za Mojkovac, „poslije oslobođenja od Turaka 1912. nastaje nova faza u formiranju naselja; granica više ne dijeli jednu prirodnu geografsku cjelinu“, podśeća dr Zdravko Ivanović. „Mjesto ranije ispostave, ovaj kraj postaje opština, a njeno središte – Mojkovac“ („Gradovi – komunalni centri Crne Gore“, Beograd 1979, str. 49).
Da bi se što prije i što pravilnije izvršila organizacija vlasti u novooslobođenim krajevima, piše Radomir L. Rakočević, Ministarstvo unutrašnjih djela Kraljevine Crne Gore obrazuje 26. novembra/9. decembra 1912. komisije da tu organizciju izvrše“.
Za Bjelopoljsku oblast – novu crnogorsku administrativno-teritorijalnu jedinicu koja se ustrojavala – „određena je komisija u sastavu Milić Dabetić, Periša Pajković i Milivoje Joksimović, sva trojica učitelji“, sa zadatkom „da se od više sela i zaselaka obrazuju opštine“, te „izradi prijedlog za organizaciju kapetanija u koje bi ušlo najmanje četiri a najviše šest opština“.
„Komisija je predložila da predśednik opštine Mojkovac bude Milan Palević, učitelj, a sekretar Mile Anđelić; za odbornike su predloženi Todor Jokić, Miladin Medojević i Sinan Kofrc, a za njihove zamjenike: Mašo Balijagić, Gavrilo Delić i Mirko Hodžić. Predloženo je i da se u ovoj opštini otvori jedna škola i to u Prošćenju“ (str. 24-25)….
(Kraj u sljedećem nastavku)
