Komiti iz Šavnika – Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore (2)

Piše: Vladimir Jovanović

Na gornjoj slici su tijela 11 crnogorskih komita, ubijenih 28. decembra 1923. od strane okupacionih trupa Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. U višesatnoj borbi, poginuli su u Šćepan dolu, a sleđene leševe komitâ su potom Srbi dopremili u Nikšić i „izložili” na snijegu blizu Saborne crkve Svetoga Vasilija Ostroškoga.

Lokalno okupatorsko glasilo – nezavisne štampe u Crnoj Gori nije ni bilo, iz Beograda je nijesu nikad dozvolili – list ciničnoga naziva „Slobodna misao”, piše o tome:

„Ubijen čovek inače predstavlja strašilo od čoveka, a može se zamisliti kako izgledaju ljudi sa užasnim bradurinama, kosom od pola metra i potpunom divljačkom zapušćenošću, a pored toga UNAKAŽENIM delovima glave ili ruku”.

Naime, Srbi i plaćeni domaći izdajnici, iživljavali su se sakaćenjem leševa ovih komita. „Amerikanski Glas Crnogorca“, glasilo crnogorske političke emigrcije, izvještava 6. februara 1924. godine:

„Oči su im vadili, noseve su im odsijecali bajonetima, utrobice su im vadili, lice svakome su nagrdili, svakome sa bajonetima tijelo isparali, tako su im tijela nagrdili, od kako istorija čovječanstva na šaru zemaljskome pamti, niko niskim nije tako učinjeo“.

„Strahota je bilo posmatrati ceo prizor”, pokušava da lamentira i kvislinška „Slobodna misao”. „Sve to je odavalo jednu užasnu sliku grubosti, neshvatljivog divljaštva i pune tragedije naroda u Crnoj Gori, koji je doživeo užasnu sudbinu, da ubija svoje rođene sinove”.

Ali, te sinove nije ubila Crna Gora, ni narod, nego, kako se i na fotografiji vidi – „šajkače”, uniformisana okupaciona vlast iz Srbije.

Ubijeni su: SAVO RASPOPOVIĆ, PETAR ZVICER, RADOVAN BIGOVIĆ, GOLUB BIGOVIĆ, STEVO BOŽOVIĆ, KIĆUN POPOVIĆ, ILIJA ĐUKIĆ, GOLUB VUJOVIĆ, JOVO KRIVOKAPIĆ.

Takođe, ubijeni su u ovoj grupi komiti iz ondašnjega sreza Šavničkoga: MILUTIN-MUJO BAŠOVIĆ i MILOŠ KOVAČEVIĆ.

Miloš je od Kovačevića iz Dobrih sela, poviše Šavnika, a ima ih i u Kovačkoj dolini na Žabljaku. Rođen je 1895. godine U šumi još od austrougarske okupacije. Bratstvenik Milošev, JOKO KOVAČEVIĆ, takođe je bio komita i pogunuo je.

Bašovići su iz Pošćenja kod Šavnika. U drugoj polovini 19. vijeka, Milutin Bašović je ustanički vođa i serdar. Oženio sestru velikoga vojvode Boža Petrovića-Njegoša.

Po njemu je dobio ime Milutin-Mujo Bašović, potonji borac Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore, za čiju su glavu Srbi raspisali nagradu od 100.000 dinara – jednu od najvećih.

Autošovinista, beogradski advokat Nikola Đonović, piše 1936. kako je u vrijeme nakon pogibijâ komita u Šćepan dolu bio u Seseru (Ilinois, SAD) u čijim su rudničkim oknima radili Crnogorci:

„Tada mi je rekao, sa paranoičnim uverenjem, jedan po izgledu tako miran i običan ugljenokopač, Crnogorac, iz Sesera: ‘Dao bih sve na svetu, da mi se dâ prilika da poginem ono jutro, u Šćepan-dolu, sa Mujom Bašovićem i družinom’”.

„Ovo je čudno uživljavanje u jedan tragičan i romantični momenat smrti, tražeći u njemu više izraza i zadovoljstva nego u životu”, piše Đonović.

„Odmetnik VUKIĆEVIĆ rekao je pred sudom: ‘Žalim što nisam poginuo za ideju za koju sam otišao u šumu’.

Ovo nije samo politički fanatizam, ili žudnja za slavom makar posle smrti. Ovde je i primesa animizma. Veruje se da će duša carevati onome ko žrtvuje život jednoj UZVIŠENOJ SMRTI” („Rad i karakter Crnogoraca”, Beograd, 41).

Pomenuti u gornjem citatu je PAVLE Đ. VUKIĆEVIĆ, borac Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore. Osuđen 8. decembra 1926. Pred srpskim sudom na vječitu robiju. Śutradan u zatvoru – izvršio samoubistvo.

Ako je vjerovati ondašnjim okupcionim glasilima, Vukićević je na suđenju još rekao:

„Mi, Crnogorci, nemamo vođâ. I naša đeca kad se biju, biju se do istrijebljenja. Ja sam gledao đecu drugih naroda, da se pobiju, pa batale. Dok naša đeca, svakoga dana se biju i tako rade do istrijebljenja. To što đeca rade, radimo i mi ostali, dok kod drugih naroda ljudi se pobiju i pomire, kao da ništa nije bilo” („Narodna riječ”, 14. januar 1926)…

Operativno područje Milutina-Muja Bašovića je bezmalo cjelokupna Crna Gora. Vojne okupcione vlasti 4 aprila 1920. bilježe da pred poćerama izmiče u Heregovinu, a s njim su, među ostalima, i ovi komiti:

KRSTO PEKOVIĆ, iz Kusida, Nikšić
ILIJA LAKIĆEVIĆ, iz Štedima, Nikšić, ubijen 1924.
DUŠAN K. MANDIĆ iz Trepče, Nikšić, ubijen 25. juna 1921.
ZEKO DELIBAŠIĆ, iz Riđana, Nikšić, predvodio 1920. napad u kojem je u automobilu zarobljen srpski armijski general Božidar Terzić, iz Gornjega Milanovca, bivši ministar vojni Kraljevine Srbije, koga su komiti razoružali, kao i njegovu pratnju, svukli, pošteđeli im živote i poslali niz drum…

Glavna baza Milutina-Muja Bašovića tokom 1921. je Bobovo (Pljevlja), selo na desnoj obali Tare, ispod Ljubišnje.

U izvještaju načelnika Okruga Nikšićkog od 23. marta 1921, koji je dostavljen Odjeljenju javne bezbjednosti Ministarstva unutrašnjih djela u Beogradu, navodi se:

„Mujo (Milutin) Bašović se najviše nalazi u opštini Bobovskoj – Okrug Pljevaljski, a često pređe u opštine Žabljak i Krš sreza Šavničkog i izvrši po neki zločin i opet beži put bobovske opštine”.

U drugome izvještaju, od 6. novembra 1921, isti su adresant i adresat, između ostaloga piše da „4-5 odmetnika sa Mujom Bašovićem”, „kreću se u jednom delu sreza Šavničkoga i u Okrugu Pljevaljskome i srezu Fočanskome, opet u malom prostoru reke Tare”.

Toj Bašovićevoj grupi blizu ušća Tare i Pive, neko vrijeme, priključuje se docnije veoma poznati PETKO MILETIĆ, rodom iz Rovaca (selo Močila), krajem 1930-ih najozbiljniji i najopasniji Titov konkurent za mjesto generalnoga sekretara KPJ.

Miletić je s još nekim komunistima-disidentima Crnogorcima, uglavnom iz Pipera i Bjelopavlića, početkom 1921. pristupio zelenaškome pokretu, protivno ondašnjoj pro-srpskoj politici KPJ, čiji je glavni rukovodilac u Crnoj Gori agent Srbije Jovan Tomašević (1892–1924), osuđen kao veleizdajnik na Bombaškome procesu 1908.

Po svome hapšenju 1924, a o svojim vezama s Mujom Bašovićem, na sudskome saslušju u Nikšiću, Miletić je na zapisnik kazao:

„Ja sam bio i oko Foče. Tamo sam učestvovao u jednoj borbi. Ovo je bila družina Muja Bašovića, a u kojoj sam i ja bio. Nas su napali blizu Foče i mi smo morali da se branimo protivu svojih napadača” (Novak Adžić, „Politička suđenja u Crnoj Gori: 1920-1940”, 2012, 308)

Istoričar dr Jagoš Jovanović bilježi da se grupa Muja Bašovića pojavljuje u područjima oko Danilovgrada i Podgorice i tu se povezuje s grupom boraca Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost VUKA STOJOVIĆA (iz Gostilja, Bjelopavlići, poginuo 1923. na planini Vojnik).

„Dvije zelenaške grupe, koje predvode Mujo Bašović i Vuko Stojović, poznati po tome što u borbama ‘nikada ne odstupaju prije nego što potuku protivnika’, već treći dan krstare po Radovču i Brdu stijenskom” („Orao na Janiku”, 1963, 118).

Milutin-Mujo Bašović je svakako najpoznatiji komita iz sreza Šavničkoga. Krupan, visok, izuzetno snažan – iako smrtno ranjen 28. decembra 1923. u Šćepan dolu zgrabio žandarijskoga kaplara Đuru Ignjatovića i zaklao ga; po okončaju boja mrtvome mu otkinuli desnu ruku.

Učestvovao je Mujo Bašović u nekoliko masovnih masakara nad pripadnicima okupacionih trupa, ali i surovim osvetama domaćim izdajnicima…

No, oružani ustanak protiv srpske okupacije u srezu Šavničkome predvodi od 1919. oficir RADE KRŠIKAPA – neke opšte podatke o njemu smo objavili u prethodnome nastavku (link dolje), a više pojedinosti biće u narednome…

(Nastavlja se)

Komiti iz Šavnika – Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore (1)