Komiti iz Šavnika – Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore (5)

Piše: Vladimir Jovanović

Prema dostupnoj arhivskoj dokumentciji, ILIJA AŠANIN, iz Tepaca priključio se borcima Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost u maju 1919. godine. Tada su ustanici pod komandom RADA KRŠIKAPE oslobodili najveći dio sreza Šavničkoga, uključujući i varošicu Šavnik.

Ašani u Drobnjacima, prvobitno u Barama Sirovačkim, a od njih su bratstvenici i Ašani u Tomaševu (Bijelo Polje), dobri su junaci i ugledni plemenici. Barjaktar Drobnjačko-uskočkoga bataljona Crnogorske vojske Mijajlo gine na Vučjem dolu. Naslijedio ga sin Sava, njega je knjaz Nikola odlikovao Obilića medaljom. Mišo Ašanin bio sudija Suda Durmitorske oblasti Kraljevine Crne Gore. Ašani su se istakli u Mojkovačkoj bici.

Po kazivanju starijih ljudi iz Tepaca, bio je „Ilija Ašanin, plahovit kao Tara uz koju je živio, ponekad surov kao litice njenog kanjona, odan posljednjem crnogorskom suverenu Nikoli I, nepomirljiv sa Podgoričkom skupštinom i činjenicom da narodu ‘kapu kroje’ izvanjci i tuđini”.

Ilija Ašanin je imao iskustva, komitovao je, kao i veći broj njegovih rođaka, i pod austrougarskom okupcijom. U martu 1924, nakon ucjena okupacionih vlasti, da će pojačati represalije nad crnogorskim stanovništvom koje je jatakovalo komitima – predao se Ilija kod Nikšića.

Docnije, krajem 1925, na suđenju objasnio je okolnosti i razloge svoje borbe protiv Srba. List „Politika” iz Beograda navodi mu, kao i mnogim drugim crnogorskim borcima, pogrešno prezime – „Асанин” Specijalni izvještač opisuje da je „Ilija Ašanin, čovek tridesetih godina, duge kestenjste brade, dosta markantnih crta i sa nekom usiljenom strogošću u licu”.

„’Ti znaš’, obraća se predsednik suda Ašaninu, ‘zašto si tu danas doveden. Šta te je pobudilo da se odmetneš od vlasti?’

Ašanin ustaje i počinje mrgodno da priča:

’Još za vreme Austrije, ja sam bio u šumi, i ostao sam sve do sloma Austrije. Kad je ušla Srbija, ja sam došao kući. Od Đurđevdana 1919. godine, odmetnuo sam se, ali sam se u jesen iste godine povratio kući. Krio sam se od vlasti, jer sam bio razoružao neke žandarme, pa čak i jednog načelnika, pa sam se plašio da me ne uhpse’.

Na pitanje zašto se odmetnuo, kaže:

‘Zaklet sam bio Crnoj Gori i dužnost mi je to bila. Bio sam protivu odluke Velike Narodne skupštine…

Pripadao sam odmetničkoj organizaciji. Njena je svrha bila da obori današnje stanje. Pomoć je dobijala od naroda’”.

Ašanin na pitanje sudije, zašto je često nosio fes, a šajkaču ne podnosi, odgovora:

„Nosio sam ga, drago mi je bilo. Više volim Turke nego Šumadince!”

Kada je doveden jedan svjedok tužilaštva da ga tereti, rekao mu je:

„Jutros ti ovde ne bi svedočio da sam bio malo pametniji”.

Obratio se i tužiocu, Krstu Raičkoviću, kvislingu – učesniku tzv. Podgoričke skupštine, sljedećim riječima:

„’Vala me ti dobro gađaš zakonom i paragrafima, i dajem ti Božju vjeru, ti više nikako s tim ne bi gađa da smo se malo uhvatili. Tu bih ja sudio, a ja znam kako’.

‘Ti si sve priznao, moj Ašanine’, odgovara tužilac”.

Ilija Ašanin, kao i druga dvojica komita saslušavanih toga dana na suđenju, izvještava „Polititka” su „odevena poluvojnički sa CRNOGORSKIM KAPAMA”.

Ašaninu se sudilo pred Okružnim sudom Kraljevine SHS na Cetinju u većoj grupi komita. Optuženi su takođe: ĐORĐJE KUSTUDIĆ, ŠPIRO VUJOVIĆ, IVO NIKČEVIĆ, STANKO IVANOVIĆ-SABAK, VASILIJE MIĆKOVIĆ, BOŠKO AGRAM, PAVLE VUKIĆEVIĆ, VUKO RADOVIĆ, STEVO POČEK, RADISAV STOJOVIĆ, NIKOLA VUJINOVIĆ, DAMJAN ADŽIĆ, ŽIVKO VUKIĆEVIĆ, MARKO NIKOLIĆ, RADOJICA NIKČEVIĆ, OBREN BAJIĆ, ANDRIJA ABRAMOVIĆ, MAKSIM MILJANIĆ.

Uz Iliju Milosavova Ašanina, u toj su grupi optuženih još trojica komita s područja ondašnjega sreza Šavničkoga:

· BLAGOJE RADOJIČIĆ, od oca Živka, iz sela Stabna, rođen 1899. u opštini Župo-pivskoj (Plužine)

· GAVRO AŠANIN, od oca Filipa, iz sela Tepca (Žabljak)

· RADISAV OBRADOVIĆ, od oca Krsta, iz sela Tepca (Žabljak).

Ilija i Gavro Ašanin optuženi su za ubistvo kvislinga J.N. iz Bara Žugića, opština Žabljačka, koje se desilo 3. maja 1922. godine. Okupcione vlasti navode da je u toj grupi, među drugim komitima, bio PETAR AŠANIN – njega su Srbi ubili 14. maja 1922. na Broćancu kod Nikšića.

Terećen je Ilija za još dva ubistva: za ubistvo M.K. 11. jula 1921. na Sinjajevini, tvrdio je iz osvete zbog ubistva oca, kao i za ubistvo srpskoga žandarma Nikole Veštića i ranjavanje u glavu drugoga žandarma 7. februara 1924. u selu Dučice, Župa Nikšićka. Branilac mu je bio advokat Božidar Radanović, inače član ilegalne KPJ.

Suđenje je počelo 26. novembra 1925, a presude su izrečene 8. decembra 1926. godine. Paradoks se ogleda da su crnogorske borce teretili i po krivičnome i procesnom pravu Kraljevine Crne Gore. Jedan od sudija iz tročlanoga vijeća je od školske kvalifikacije imao samo svršenu gimnziju!

Komita Blagoje Radojičić, tokom suđenja, uspio je da pobjegne iz zatvora. Docnije su ga uhvatili.

Na dan izricanja presude, štampa bilježi da je na Cetinju sudnica premala da primi publiku, „vladalo je neobično veliko interesovanje za ovu presudu, ne samo kod cetinjskog građanstva, nego i u čitavoj Crnoj Gori”.

„Oko dvadeset povezanih odmetnika, vođahu žandarmi. Ušli su u salu za rasprave, vrlo ozbiljni i mirni i posedali na optuženičku klupu”, piše izvještač srpskoga lista „Glas naroda”. „Jedan od njih reče mi: ‘Ja sam sto puta na mnogo teža i opasnija mesta dolazio, pa mi nije bilo mnogo neprijatno, a danas još manje’”.

Ilija Ašanin je osuđen na jedinstvenu kaznu VJEČITE ROBIJE U LAKOM OKOVU. Radisav Obradović na 12 GODINA U LAKOM OKOVU; Gavro Ašanin na 10 GODINA U LAKOM OKOVU; Blagoju Radojičiću je 1927. u Podgorici presuđena jedinstvena kazna 19 GODINA i OSAM MJESECI. „Politika” piše: „Čitanje presude prekidano je često drskim upadicama optuženih”.

I prije drugostepenoga postupka, 12 najteže osuđenih crnogorskih komita iz te grupe je početkom 1927. sprovedeno željeznicom preko Sarajeva u zloglasni Kazneni zavod Zenica. Evo vijesti iz ondašnje štmpe:

„Sarajevo, 13. siječnja. Ovamo su dopraćeni odmetnici sa Cetinja, njih 12 na broju. Oni su došli posebnim vagonom mostarskog vlaka, praćeni jakim odredom žandara. Na stanici ih je dočekao odred sarajevske žandarmerije. Bili su OKOVANI po četiri u jedno. Sa stanice prevezla su ih policijska kola u zatvor Okružnog suda. Bili su dobro raspoloženi”.

U drugostepenome postupku, Veliki sud Kraljevine SHS u Podgorici je 9. maja 1927. potvrdio presude. Ilija i Gavro Ašanin i Radisav Obradović su robijali u Zenici, Blagoje Radojičić u Nišu.

Ašanin je u braku sa ženom Savom, rođenom u tepačkom bratstvu Ćetkovića, tokom komitovanja dobio dva sina: Vladimira (1921) i Radomana (1924).

Vječita robija Ašaninu je 10. avgusta 1929. ukazom o amnestiji preinačena u kaznu zatvora od 20 godina.

Drugim ukazom o amnestiji, koji je na prijedlog ministra pravde odobrio kralj Aleksandar Karađorđević 23. maja 1934, pušteni su na uslovnu slobodu i Ilija Ašanin i Blagoje Radojičić.

Ta amnestija iz 1934. obuhvatila je ukupno 45 boraca Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost. Robijali u kazamatima Zenica, Stara Gradiška, Niš. Evo njihovih imena…