Komiti iz Šavnika – Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore (9)

Piše: Vladimir Jovanović

Komitska grupa posljednjega uskočkoga kapetana RADA KRŠIKAPE početkom jula 1920, sa planine Bjelasice, poviše Mojkovca, neotkrivena od patrolâ i zaśeda vojske i žandarmerije srpskih okupcionih vlasti – uz jatačku „tišinu” naroda Donjih Vsojevića – probila se do albanske granice i prešla je nešto južnije od Vrmoše.

Zakonačili su 7. jula 1920. u mjestu Tamara (Tamarë).

Namjeravaju da nastave za Skadar, pa dalje za Medovu, kako bi lađom došli do Italije i svojih – u Gaetu, logor crnogorske vojske u egzilu. U grupi je dvadesetak komita, među njima, liše Rada, osmoro Kršikapa. Tu su i stari komandir uskočki MILOVAN KRŠIKAPA (1851–1934) i MILEVA KRŠIKAPA, Radev otac i rođena sestra.

U Tamari, budući da je to mjesto unutar teritorije albanske države, a poslije napornoga puta, povjerovaše da su izmakli opasnosti – doslovno su od Srba tu uhvaćeni na spavanju.

„Panuše na konak kod imućnog Arnauta”, saopštava nam Radosav-Rako Kršikapa. „Umorni od puta i poćerâ, pospaše oko vatre. Arnaut, kad to viđe, potrči put granice i kaza sve srpskoj žandarmeriji i vojsci. Prije zore svi komiti su bili u jednu vezu”.

Citiram depešu Komandant III Armi[j]ske oblasti Vojske Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca Pov. Đ. Br. 3255. od 14. jula 1920. godine: „Komandant Zetske diviz. oblasti pod Pov. Đ. Br. 258. izveštava da je u okolini sela Tamara istočno od Podgorice pomoću zaseda uhvatio 13 odmetnika i to sedam braće Kršikape kao najistaknutije vođe, a sa njima i druge odmetnike”.

Ondašnja štampa u Beogradu je slavila:

„Sa Cetinja su radosno javili, da je uhvaćena i poslednja grupa odmetnika u kojoj su bili braća Kršikape i jedna devojka”. U drugome izvještaju se veli: „Uhvaćena je i poslednja grupa biv. Nikolinih ljudi, razbojnika 20 na broju, kojima su na čelu bili: major Milovan, kapetan Rade i pravnik TOMO KRŠIKAPA. Oni su ubijali od Nikšića do Belog Polja. Bili u naoružani bombama, puškama i revolverima”.

„Tako su ih sproveli u Andrijevicu”, kaže Radosav Kršikapa. „Narodu žao gledati onakve risove ljudske, svaki od 2 metra, do juče zemlja drhtala kuda prođu, a sad idu u srpske logore i kazamate. Već su śutri dan bili dopremljeni u Nikšić – pred majora Milana Kalabića”.

U to vrijeme, kao mobilisani vojnik, u nikšićkome garnizonu je bio narodni pjesnik i guslar RADOVAN BEĆIROVIĆ-TREBJEŠKI (1897–1986). Docnije će i on tu biti uhapšen i zatvoren pod sumnjom ili optužbom da je „zelenaš” – o tome smo njegov iskaz nedavno objavili na „Anteni M”. Trebješki je, naravno, dobro poznavao komandira Milovana i kapetana Rada. I svjedočio je o njihovom sprovođenju u Nikšić.

„Pričao mi je Radovan Bećirović-Trebješki”, kaže Radosav Kršikapa, „svi zatvorenici postrojeni, okolo vojska i žandari, pa onda građani, da vide bogati ulov ‘karađokovaca’”.

„Jesi li ti čuveni Rade Kršikapa, što si pobunio uskočko pleme, ubijao i razoružavao naše žandare, zarobio i ošamario načelnika Radovana Tomića, što si kidiso preko Tare, sve do Šahovića, činio zulum našoj vlasti? – brecnu major Kalabić na Rada, koji je okovan u bukagije.

‘Ja sam taj, i žao mi je sto nijesam bio još gori prema ‘braći’ OKUPATORIMA!’ – reče Rade.

Kalabić je, pred narodom, još govorio da će svi odmetnici proći ovako, i da će suđenje braći Kršikapama biti održano u Pljevljima, jer Uskoci, ‘po novom ustrojstvu’ tamo pripadaju”.

„Pri kraju ove parade”, navodi Radosav Kršikapa, „Kalabić pita Rada: ‘Čuo sam da si konja preskako, pogađaš duvansku karticu na 50 koraka, a možeš li sa okovima iskočiti na sedmu stepenicu?
Rade će: ‘Obećaj mi slobodu, pa da probam’.

‘To nikako’, odgovori Kalabić.

U tom trenu, Rade Kršikapa, onako u bukagijama, iskoči na sedmu stepenicu. Žandarmi skočiče na Rada, Kalabić naredi duple straže.

A kad su krenuli da, Rada i ostale, vode put Pljevalja na sud, zapanu im PETAR-MIGO KRŠIKAPA da ih s Uskocima otmu. Međutim, neko je žandarima doturio taj glas prije, te su se dobro spremili. I otvori se borba, ‘omladina’ i žandari odbiju ovaj napad, mada ostanu dva mrtva žandara i dva mrtva Uskoka”.

„Na suđenju u Pljevljima presude Kršikapama su bile: smrtna kazna i doživotna robija, a mlađima po 20 godina”, nastavlja Radosav Kršikapa. „Kraljevina je kasnije davala opšte amnestije, što je i njih ‘zakačilo’”.

Iz zatvora je najprije pušten komandir Milovan Kršikapa. Sa još nekoliko domova Kršikapa, preselio je iz Uskoka u Vraneš – kod Bijeloga Polja. Nekoliko biografskih činjenica o Milovanu…

Bio je, po svojedočenju potomaka, Milovan „istaknuti junak i omiljeni oficir kralja Nikole”, njegov perjanik, nosilac najvećih crnogorskih odlikovanja. Dva su mu brata, oba stotinaša, Mirko i Toma, poginuli 1875–1878. u oslobodilačkim ratovima Knjaževine Crne Gore.

Milovan je komandir Uskočkoga bataljona, formiranog1880, istovremeno i Jezersko-Šaranski plemenski kapetan četiri godine. Tokom rata 1912-1913, iako u poodmaklim godinama, komandovo sandžačkim ustaničkim bataljonom Crnogorske vojske. Docnije, po austrougrskoj okupciji, tri godine zatočen u Mađarskoj.

„Milovan je učesnik i crnogorskoga ustanka 1919. godine i jedan od najstarijih komita”, kaže Radosav Kršikapa. „Imao je dva sina i tri šćeri”.

Njegov drugi sin, JEVREM KRŠIKAPA, oficir, bio je Gaeti. O Milovanovoj šćeri Milevi, komitkinji, nešto opširnije pri kraju ovoga članka. Interesantni su i podaci o druge dvije njegove šćeri, tj. sestrama kapetana Rada Kršikape – vođe ustanka protiv srpske okupcije u srezu Šavničkome.

Jedna od šćeri, MIOLJKA, bila je udata za barjaktara MILIJU RAOSAVLJEVIĆA u Štitarici – koji je u ustanku protiv srpske okupcije sarađivao s Radem Kršikapom i Todorom Dulovićem (fotografiju „Milije Barjaktara” vidi u trećem nastavku serijala, na linku dolje). Druga šćer, STANOJKA, „udata je bila za Mandića u Polja Kolašinska”.

„Sve tri Milovanove šćeri su bile čuvene po moralu i čojstvu, i sve su bile KOMITSKI JATACI. Interesantno je da je Milovan Kršikapa prađed sadašnjem srpskom politicaru u Crnoj Gori Andriji Mandiću, a Milovanova šćer Stanojka mu bila baba”, kaže Radosav Kršikapa, i dodaje:

„Milovan je bio i ostao simbol CRNOGORSTVA i Crne Gore. Kad se Milovan vratio iz zarobljeništva, pitao je svoga bratanića, Miga Kršikapu: ‘Migo, sine, sto puštiste srbijanske šijake da vas uzjašu?’”

„Kad je kralj Aleksandar pośetio 1925. godine Crnu Goru, izašao je pred njim Milovan Kršikapa i reče: ‘Stani malo Karađorđeviću!’”, nastavlja naš sagovornik.

„Pratnja poleće put staroga komandira, a kralj ih ustavi i śeti se da ga je kao dječaka, na Cetinju, Milovan nosio oko vrata i davao mu sablju da je razgleda.

‘Śećaš li se koliko si puta ove džamadane okvasio kao mali?’, reče Milovan. ‘Secam striko Milovane, no kakva te je nevolja danas naterala da izađeš preda me?’

‘Sin mi Rade trune u Zenici, u tvome zatvoru, kao politički zatvorenik’. Kralj se okrenu na ministra unutrašnjih djela: ’Vidi šta možeš da uradiš po tom pitanju’. I reče mu Aleksanadar: ‘Striko Milovane, srećna ti sinu sloboda, lično je naređujem’. Tako i bi, za neđelju dana dođe Rade u Uskoke”.

„Pametni Radovan Bećirović, narodni pjesnik”, nastavlja Radosav Kršikapa, „preko tadašnjih vlasti dokuči okove u kojima je bio okovan Rade Kršikapa, eno ih u njegovoj spomen sobi ispod Čađalice i dan danas. Znao je da će to, jednoga dana, biti istorija i dokaz CRNOGORSKE BORBE ZA SLOBODU”…

Konačno, nekoliko podataka o Milevi Kršikapi – jatakinji i komitkinji Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore.

Udala se za Velišu Vulevića, iz Trešnjeva (Andrijevica), koji je radio kao opštinski službenik u Beranama. Nijesu imali poroda, Veliša umire 1928, „vrlo mlad, u punoj životnoj snazi”.

U knjizi Zorana Vulevića „Trešnjevo, zavičaj bratstva Vulevića” (2000, 165) se za Milevu navodi da je „znamenita hajdučica-komitkinja”, a u Vasojevićima je Mileva „po ondašnjim idealima ženske ljepote, smatrana jednom od najljepših”.

Mileva se nije drugi put udavala. Preselila je u Vranešku dolinu – Pavino Polje. Tamo je bio i Bogdan, njezin bratanić, koji je 1944. ubijen.

U Pavinome Polju je Mileva sama živjela u malom prizemnom stančiću, u zgradi lokalne pošte i apoteke, posvećena odgajanju i školovanju đece svoga bratanića. Mještanima je ostala u lijepoj upomeni.

Objavljujem, uz ostale fotografije, i dvije Milevine – iz mladosti, kada se, po izlasku iz zatvora, po prilici sredinom 1920-ih jedno vrijeme bavila pozorišnom glumom, te iz poznijih godina, kad je živjela u Pavinome Polju.