KOMUNISTA I „ZELENAŠ“ – Petko Miletić (3)
Piše: Vladimir Jovanović
U pritvorima u Nikšiću, zatim Cetinju, a izgleda najviše u podgoričkoj „Jusovači”, PETKO MILETIĆ je odležao godinu i po – od aprila 1924. do novembra 1925. god. Optužnica protiv njega i grupe do 29 komita podignuta je tek 20-22. juna 1925. god.
Međutim, prije početka suđenja, aktom opšte abolicije i amnestije kralja ALEKSANDRA KARAĐORĐEVIĆA – od 23. septembra 1925, objaviće ga prilikom njegove pośete Crnoj Gori – najavljuje se oslobađanje onih komita, kako se ističe, „političkih krivaca”, uhapšenih i terećenih za ta djela počinjena do 31. decembra 1924; ali ne i onih koji su „osuđeni ili odgovaraju za krivična dela i oni koji se nisu vratili u zemlju”.
Po tome osnovu, Okružni sud na Cetinju rješenjem od 4. oktobra 1925. – potvrđuje ga 12. oktobra 1925. Veliki (drugostepeni) sud u Podgorici – naređuje oslobađanje Miletića u jednoj od grupa okrivljenih komita „političkih krivaca” u njoj su još: BLAŽO-BANJO KRULANOVIĆ iz Župe Nikšićke, NIKOLA-NIKO MILATOVIĆ iz Bjelopavlića, MARKO ĆETKOVIĆ iz Nikšića, RATKO MARKOVIĆ iz Šula – Pljevlja, NEĐELJKO BAILOVIĆ iz Branovine – Pljevlja.
Miletić od novembra 1925. boravi kod svoje majke TOME, koja je, iz Rovaca, preselila u Slatinu kod Danilovgrada. Tu je Miletić do avgusta 1926, a „u ovome mesecu je došao u Beograd i kao stolarski radnik zaposlio se”, navodi se u jednome spisu srpskoga pravosuđa,
„U Beogradu ostaje do početka meseca decembra 1926. i tada kreće u Mađarsku, prešavši krišom granicu kod Sombora. Odavle je došao u Pečuj i tu bio do konca meseca jula 1927. i za ovo vreme upoznao se sa ljudima koji su imali vezu sa Komunističkom partijom”.
Istraga protiv Miletića, kasnije vođena u Beogradu, tvrdi da je iz Pečuja priješao u Budimpeštu, „docnije, krišom, bez ikakvih isprava, u Bratislavu”, pa je, opet ilegalno, „otišao u Beč”.
U Beču je emigrantsko śedište Centralnoga komiteta (CK) Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) i glavni link prema Moskvi. Očigledno zahvaljujući i pedigreu da je tri godine dio komitskoga pokreta u Crnoj Gori, dakle svojevrsni revolucionar na djelu, Miletić ima meteorski uspon u hijerarhiji – postaće organizacioni sekretar CK, faktički drugi čovjek KPJ. Zadržimo se na toj činjenici…
Nаcionаlnu politiku jugoslovenskih komunistа i njihov odnos premа unutrаšnjem uređenju jugoslovenske držаve u međurаtnome periodu kаrаkterišu, primjećuje srpski istoričar dr Ljubodrag Dimić, tri fаze: najprije, „zаgovаrаju unitаrnu držаvu”; potom, od sredine 1920-ih, oni su „zа rаzbijаnje Jugoslаvije i formirаnje nezаvisnih nаcionаlnih držаvа”; ali, sredinom 1930-ih „prihvаtaju jugoslovensku držаvu zа koju će se boriti i u rаtu 1941-45. opredeljujući se zа federаciju” .
Uz Petka Miletića, te nekoliko uticajnih komunista Crnogoraca – NIKOLU KOVAČEVIĆA, MARKA MAŠANOVIĆA, ALEKSU PAVIĆEVIĆA, RISTA LEKIĆA, GOJKA SAMARDŽIĆA, etc. – definitivno od 1928. i 4. kongresa u Drezdenu KPJ će zauzeti potpuno drukčije stavove od onih koje od 1918. ima njen ogranak u Crnoj Gori. Makar se Crna Gora kasnije, moguće, integrisala „u slobodnome savezu svih nacija na Balkanu”, priznati su – od strane komunista prvi put – ne samo samobitnost crnogorske nacije nego i pravo samoopredjeljenja, tj. obnove nezavisnosti Crne Gore.
Dok je Miletić na slobodi, takvi stavovi u partijskim su dokumentima ponavljani više puta – istina bez jasno obrazloženoga koncepta ili forme. Artikulacija nаcionаlnoga pitаnja za Crnogorce, tvrdi tada KPJ, jeste „slobodna i sаmostаlna rаdničko-seljаčka republika Crna Gora” ili „slobodna i nezavisna sovjetska Crna Gora” – slično entitetima za Srbe, Hrvate, Slovence, Makedonce.
PROGLAS CENTRALNOGA KOMITETA KPJ iz 1932. za nas je posebno interesantan. Nema sumnje da ga je Miletić, ako ne lično napisao, onda za njega u najmanju ruku postavio i razradio glavne teze. Tu se u afirmativni kontekst smještaju Božićni ustanak – poredi se sa Bitkom na Grahovcu iz 1858. – zatim crnogorska kraljevska vojska u egzilu (Gaeti) i komiti – makar su svi komiti, potpuno neosnovano, „stavljeni pod komandu” komuniste VUKAŠINA MARKOVIĆA.
Na drugoj strani, prozivajući „beogradske agenate”, KPJ se u tome PROGLASU distancira od tzv. Podgoričke skupštine, indirektno i od onih svojih članova i simpatizera koju su joj ne samo prisustvovali, nego, kao „kontrakomiti”, njene tekovine oružano branili.
Takođe, PROGLASOM se napadaju i neki od vodećih članova Crnogorske stranke – dr SEKULA DRLJEVIĆ i general RADOMIR VEŠOVIĆ. Difamiranje federalista ostaće narednih decenija konstanta crnogorskih komunista; ali će, za razliku od Miletića i njegovih saradnika, na potpuno drukčiji način, dakle – afirmativno, crnogorski komunisti i njihovi sukcesori tretirati tzv. Podgoričku skupštinu i „ujediniteljsko” rukovodstvo KPJ. Nije li bista JOVANA TOMAŠEVIĆA ispred nekadašnjega śedišta CK Saveza komunista Crne Gore u Titogradu – postavljena, ne zaboravimo, ranih 1980-ih – o tome simbolički dokaz?!
Elem, KPJ u PROGLASU namijenjenome Crnogorcima iz 1932. poručuje:
„DRAGI DRUGOVI I BRAĆO CRNOGORCI!
Evo, prošlo je 14 godina od kako su [MARKO] DAKOVIĆ i ostali beogradski agenti u podgoričkoj skupštini krivotvorili volju crnogorskog naroda. Evo 14 godina, otkako srbijanska gospoda, pod ALEKSANDROM POTONJIM [ALEKSANDROM KARAĐORĐEVIĆEM], a pomoću francuskih bajoneta i izdajnika iz redova sviju crnogorskih gospodskih partija, zarobiše i vas i ostale narode u Jugoslaviji.
Ponosnu Crnu Goru, koju za hiljadu godina niko nikada ne pokori, pretvoriše u beogradski pašaluk. Vi se stotinama godina junački boriste za svoje ognjište i svoju slobodu i nezavisnost. Iako je vaša borba protiv tuđih ugnjetača često bila zloupotrijebljena za dinastičke i imperijalističke ciljeve, istorija nikad ne može zaboraviti vaše junačke borbe od Grahova do krvavog Božića 1918. godine i do junačke borbe u četama VUKAŠINA MARKOVIĆA.
A ovoga puta se ne mogaše odbraniti od srbijanske gospode, jer vam u kući biše izdajice – BRANKOVIĆI. Izdadoše vas onakvi kao ANDRIJA RADOVIĆ i MARKO DAKOVIĆ. Izdade vas general [RADOMIR] VEŠOVIĆ i njegovo podmićeno društvo. Prodao vas DANILO NJEGUŠ [DANILO PETROVIĆ, najstariji sin kralja NIKOLE, odrekao se 1921. prijestola – prim.a] za 530 milijuna dinara, a ‘republikanac’ JOVAN ĐONOVIĆ za poslaničko [ambasadorsko] mjesto u Tirani. Prodade vas JOVAN PLAMENAC i njegovi drugovi za pare i za državno korito koje danas ližu. PLAMENAC dobi novac, položaj i slobodu, a njegovim komitima trunu kosti u Zenici.
Vaše interese izdade i lažni saveznik crnogorskog naroda, imperijalistička Italija, koja je, za cijenu potpisivanja ugovora s imperijalističkim Beogradom, rasturila gaetsku crnogorsku vojsku. Dok vas jedna gospoda razoružavaše, druga vas prodavaše, a treća, kao SEKULA DRLJEVIĆ, zavode vas sa puta revolucionarne borbe, na koji ste bili pošli. Zavode vas da se mirite sa vašim dušmanima i ugnjetačima iz Beograda…
Komunistička partija zove vas: u smjelu i odlučnu borbu protiv vojno-fašističke diktature; protiv režima gospodske pljačke i porobljavanja naroda; protiv cijepanja Crne Gore na banovine i brisanja crnogorskoga imena, za slobodnu i nezavisnu sovjetsku Crnu Goru; za radničko-seljačku vladu; protiv pripremanja rata i intervencije razbojnika protiv Sovjetske Rusije; za mir i bratski savez sa Sovjetskom Rusijom” („Naša borba“, br. 18, 1932).
U granicama svojih objektivnih mogućnosti, Petko Miletić, od 1933. do 1939, tokom boravka na izdržavanju sedmogodišnje robije u zatvoru Sremska Mitrovica, pokušava da zadrži fokus KPJ na „crnogorskome pitanju”. Po karakteru „alfa mužjak”, veoma borben, organizator fizičkih sukoba sa zatvorskom stražom, imponovao je mlađim komunistima, osobito Crnogorcima. Okupljao je IVANA MILUTINOVIĆA (1901–1944), MILOVANA ĐILASA i JOVANA MARINOVIĆA (1908–1982) na „TEORIJSKOJ RAZRADI I OBRAZLOŽENJU CRNOGORSKOG NACIONALNOG PITANJA”. Radi i na istoriji Crne Gore, jer je sredinom 1930-ih „među studentskom omladinom bilo je veoma aktuelno pitanje izučavanja prošlosti Crne Gore u vezi sa širim pokretanjem crnogorskog pitanja u Jugoslaviji” (Jovan R. Bojović „Napredni omladinski pokret u Crnoj Gori 1918-1941”, Cetinje 1976).
Međutim, dok je Miletić u zatvoru, otpočinje „lаgаni zаokret u stаvovimа [KPJ] premа jugoslovenskoj držаvnoj zаjednici kаo ključnom pitаnju svoje nаcionаlne politike ”, naime „odricаnje od višegodišnje borbe protiv versаjskih ugovornih rešenjа i Jugoslаvije kаo njihove veštаčke tvorevine, а time i nаpuštаnje politike kojа je jedini put zа rešenje jugoslovenskog nаcionаlnog pitаnjа videlа u rаspаdu jugoslovenske držаve”. Kako piše dr Mirjana Zorić, „usvаjаnje nove tаktike u nаcionаlnoj politici bilo je inicirаno od strаne Kominterne i uslovljeno prvenstveno interesimа Sovjetskog Sаvezа”.
* * *
Karijera Petka Miletića završiće se upravo na početku titoizma. Međutim, dr Ivo Banac piše da „pad PETKA MILETIĆA nije bio ni početak ni kraj TITOVE čistke u KPJ” („Sa Staljinom protiv Tita..”, Zagreb 1990).
U Crnoj Gori, povodom izjašnjavanja za Rezoluciju Informbiroa, prema nekim izvorima, uhapšeno je 2.722 članova KPJ, ukupno 5.007 „informbirovaca”, ili statistički: 1,16 odsto cjelokupnoga stanovništva. Moj prijatelj, JOVO KAPIČIĆ (1919–2013), svjedočio je da ga je – u jeku masovnih hapšenja, istraga, slanja u zatvore i logore – JOSIP-TITO BROZ upitao: „Zbog čega su Crnogorci tako nepouzdani?” Kapičićev utisak je da se pitanje temeljilo na prezentnoj činjenici o enormnom procentu uhapšenih Crnogoraca „informbirovaca”. Međutim, možda je Tito imao u vidu i svoj sukob sa Petkom Miletićem?
U početnoj fazi Narodonooslobodilačke borbe taj je sukob povod ili obrazloženje partizanskim egzekucijama nad nekim od autentičnih crnogorskih komunista. Pobijeni „petkovci”: MILOVAN ANĐELIĆ, Đilasov školski učitelj; SLOBODAN MARUŠIĆ; vjerovatno po istoj optužbi i ALEKSA PAVIĆEVIĆ (iz Lalevića – Danilovgrad, rođen 1896), od kraja 1924. do avgusta 1925. sekretar Pokrajinskoga komiteta KPJ za Crnu Goru.
Presudili su im komunisti – partizani. „Narodna borba”, glasilo Pokrajinskoga komiteta KPJ za Crnu Goru, br. 1, 15. septembra 1941, u članku „Aktivnost antipartijskih elemenata” najavila je ove likvidacije:
„U toku oružanih akcija u Crnoj Gori osjetila se pojačana aktivnost antipartijskih elemenata… Uzmimo slučaj MILOVANA ANĐELIĆA ’velikog apostola komunizma’ na riječima, ustvari narodnog izdajice na djelu… saradnik[a] poznatog bandita PETKA MILETIĆA… Na istoj liniji u borbi protivu Partije pojavljuje se i SLOBODAN MARUŠIĆ, trockistički bandit iz grupe PETKA MILETIĆA… slučaj ALEKSE PAVIĆEVIĆA, koji, zaboravljajući na svoje antipartijske podvige u prošlosti, danas se pojavljuje kao prijatelj Partije, a ustvari zlonamjerno kritikujući njen rad, nastavlja sa rovarenjem”.
Broj „petkovaca” izgleda da je u Crnoj Gori na početku sukoba Tito-Miletić daleko veći. Komunisti Crnogorci, uglavnom, drže stranu Miletiću; to i zbog toga što je u to vrijeme Tito, još pod pseudonimom VALTER, malo poznat ili nepoznat, a Miletić, em Crnogorac, em partijski slavljeni heroj otpora režimu.
Još jedan od Crnogoraca antititovaca, LABUD KUSOVAC (1898–1967), koji je radio pri Kominterni, slao je Miletiću u zatvor Sremska Mitrovica poruke da „Kominterna ne priznaje [Titov] CK i da, prema tome, CK KPJ ne postoji”.
Kada je u martu 1939. isključio Miletića iz članstva KPJ, Tito obrazlaže da je to: „zbog pokušaja stvaranja frakcija u Partiji, zbog nediscipline i nepokoravanja odlukama Partije, unošenja smutnje u partijske redove i neiskrenosti pred CK i izdajničkog držanja pred klasnim neprijateljem, zbog čega je doveo u bludnju ne samo KP nego i čitavu radničku klasu, isključen je iz redova KPJ Petko Miletić“ („Proleter”, br. 1, maj 1939). U Barama Žugića kod Žabljaka 16-19. avgusta 1940. organizovana je 8. pokrajinska konferencija za Crnu Goru. Na njoj je Tito okupljenim crnogorskim komunistima predočio „izdajnički rad” Petka Miletića.
VLADO DAPEČEVIĆ će kazati: „Petka Miletića nije isključio CK. Njega je isključio lično TITO, iako na to nije imao pravo. PETKO MILETIĆ je bio član Politbiroa, isto kao i Tito. On po Statutu nije imao pravo da isključi PETKA. Prosto, napravio je puč u Partiji i preuzeo vlast”.
O uticaju Miletića na sunarodnike Crnogorce svjedočanstva su ostavili poznati crnogorski komunisti; a mnogi od njih – ne tvrdim i svi – preporučili se za svoje pozicije kod Tita, na način da su od „petkovaca” konvertovali u perjanice harange na Miletića.
Na primjer – Milovan Đilas. Oduševljeni „petkovac”, nakon što ga Tito kooptira u Politbiro CK KPJ, desna mu je ruka za „raskrinkavanje” Miletića. I preko Đilasa 1939. iz Beograda će Titu u Moskvi biti dostavljen navodni kompromitujući materijal protiv Miletića; prema kojem, tokom strahovitih tortura u zatvoru, srpska policija 1932-33. vrbuje Miletića za agenta!
„Inače, ja sâm”, govorio je kasnije Tito, „imao kod sebe ogroman ilegalni materijal, sa snimcima na kojima je prikazan PETKO MILETIĆ kako ga tobože muče u zatvoru, kako visi obješen i tako dalje. Bilo je prosto smiješno čime su se [’petkovci’] sve služili” („Sabrana djela. Borba za mir i menunarodnu saradnju”, XII, Beograd 1962).
BLAŽO JOVANOVIĆ piše: „Početkom 1938. godine dolazi u Crnu Goru drug [MILOVAN] ĐILAS, kao delegat CK KPJ, koji je mnogo doprinio i pomogao Partiji u Crnoj Gori da uvidi zločinački i izdajnički rad PETKA MILETIĆA. Odmah poslije toga smijenjeno je dotadašnje rukovodstvo, koje je, uglavnom, bilo pod uticajem izdajnika PETKA MILETIĆA. Od tada je borba sa frakcionašima u Partiji u Crnoj Gori odlučno vođena i oni su onemogućeni u svom uticaju na Partiju”.
Naime, smijenjen je tada Jovan Marinović, sekretar Pokrajinskoga komiteta za Crnu Goru. Prethodno, od novembra 1934. do maja 1937, Marinović je robijao u zatvoru u Sremskoj Mitrovici skupa sa Miletićem, a do 1936. i sa Đlasom.
Marinović u Crnu Goru, potvrdio je kasnije Đilas, „dolazi iz zatvora sa ovlašćenjima PETKA MILETIĆA” i „MARINOVIĆ je izabran za sekretara”. Bilo je to na 6. Pokrajinskoj konferenciji KPJ za Crnu Goru održanoj od 28. juna do 1. jula 1937. u Kučima.
Đilas „sposobnome Marinoviću” retroaktivno odaje priznanje za njegovu djelatnost kao partijskoga sekretara; jer je, piše Đilas, Marinović „brzo oporavio crnogorsku partijsku organizaciju” („Memoir of a revolutionary”, Njujork 1973). To je svakako referentna, ali, za nas, bitnije, i provjerljiva ocjena; jedna u nizu onih da sukob Tito-Miletić nije imao veze sa pitanjima „frakcionaštva”, ideološke heterodoksije, „sukoba generacija” ili „saradnje sa policijom”. Nego je, zaogrnuta opštim mjestima partijske leksike, ogoljena borba za ličnu prevlast u Partiji.
Miletić je za Tita, procjenjuje dr Hilde Katrine Haug „najopasniji predratni oponent” („most dangerous opponent, PETKO MILETIĆ”; „Creating a Socialist Yugoslavia…”, London 2012).
„U slučaju Petka Miletića”, reći će, mnogo decenija kasnije SVETOZAR-TEMPO VUKMANOVIĆ, „mislim da se radi o borbi za vlast između Tita i Petka. Naime, u pitanju je bila funkcija generalnog sekretara”…
Miletić je u Moskvi krajem 1939. izgubio od Tita. Ulog je bio vlastita glava u partiji „ruskoga ruleta” za generalnoga sekretara KPJ. Nikavih pouzdanih vijesti, rekosmo, o Petku Miletiću od tada nema. Kada je u SSSR-u počela „destaljinizacija”, Rusi su od Saveznoga javnoga tužilaštva u Beogradu tražili dokaze o njegovoj eventualnoj krivici, no dobili su odgovor da se „dokazi da je Miletić sarađivao s policijom ne mogu pronaći, jer je arhiv bivšeg Državnog suda za zaštitu države uništen za vrijeme rata””.
