MORA POSTOJATI FCJK
mr Jadranka Selhanović
Već neko vrijeme, čemu smo svjedoci, vodi se žustra borba za očuvanje FCJK. Potpisuju se peticije podrške, održan je i protest na Cetinju. I skupštinki Odbor za prosvjetu, nauku, kulturu i sport, održa sjednicu na kojoj se raspravljalo o problemu izostanka finansiranja ovog fakulteta. Bilo je malo čudno da su na Odboru izaslanici onih koji su fakultetu pripremali „ključ u bravu“, osporavali postojanje takve namjere. I na kraju zasijedanja, kako se moglo zaključiti, FCJK neće biti ukinut.
No, dobro je da je tako. U protivnom mogle bi neke „nove“ analize o crnogorskoj kulturi, da nas vrate u sedamdesete godine prošlog vijeka.
Naime, u toku priprema za održavanje Sedmog kongresa SK Crne Gore (1978), Centralni komitet je ocijenio potrebnim da se izradi analiza koja bi pokazala koliko je zastupljeno crnogorsko kulturno stvaralaštvo u univerzitetskim programima i izdavačkoj djelatnosti u nekim jugoslovenskim republikama. Kada je ovaj posao završen, rezultati analize bili su poražavajući, jer se pokazalo da je crnogorsko kulturno stvaralaštvo izučavano samo kao dio srpske kulture. Ovakav tretman crnogorske kulture ukazivao je i na odnos prema crnogorskoj naciji. Aktuelizovanjem već poznate teorije o dvije nacije i jednoj kulturi, negiralo se postojanje crnogorske nacije. O ovom problemu crnogorski komunisti su raspravljali na 43. Sjednici Predsjedništva Centralnog komitata SK Crne Gore, održanoj marta 1977. godine. Na ovoj sjednici osuđena je nacionalistička teza o postojanju dvije nacije, srpske i crnogorske, i zajedničkoj srpskoj kulturi. Prisvajanje crnogorskog kulturnog stvaralaštva i njegovo stapanje u srpsko kulturno nasljeđe, smatralo se oblikom negacije crnogorske nacionalne individualnosti. Saopšteno je da se u takvim velikosrpskim aspiracijama prema crnogorskoj naciji i kulturi, ispoljavaju težnje četničke ideologije. Nacionalistička svojatanja crnogorske kulture dovođena su u vezu i sa predstojećim radom na novim naučnim i kulturnim projektima.
Dokument:
TRETMAN CRNOGORSKOG KNJIŽEVNOG I LIKOVNOG STVARALAŠTVA U JEDNOM BROJU UNIVERZITETSKIH NASTAVNIH PROGRAMA, ČITANKI I PRIRUČNIKA ZA SREDNJE ŠKOLE I ANTOLOGIJA, ZBORNIKA I DRUGIH PUBLIKACIJA.
Titograd, januar 1977. godine
Ovaj materijal ima informativno-dokumentacioni karakter. Njegova je svrha da pruži podatke o zastupljenosti i tretmanu crnogorskog književnog stvaralaštva u nastavnim programima Akademije u Nikšiću i Univerziteta u Beogradu i Zagrebu, jednom broju čitanki i udžbenika za gimnazije i druge srednje škole, kao i zastupljenosti i tretmanu crnogorskog književnog i likovnog stvaralaštva u jednom broju antologija, zbornika i drugih publikacija i o nekim aktuelnim pitanjima iz oblasti saradnje Crnogorske akademije nauka i umjetnosti sa drugim akademijama. Zbog okolnosti nekih izvora i zbog drugih nekih teškoća materijal nema pretenziju da daje kompletnu sliku stanja, njime se željelo ukazati na samo neke karakteristične primjere.
CRNOGORSKO KNJIŽEVNO STVARALAŠTVO U JEDNOM BROJU NASTAVNIH PROGRAMA NA UNIVERZITETIMA I U NEKIM ČITANKAMA I PRIRUČNICIMA ZA SREDNJE ŠKOLE
- Akademija u Nikšiću
Nastavni program za književnost na Akademiji u Nikšiću sadrži stariju književnost (narodna, feudalna, renesansna, i barokna), racionalizam romantizam, književnost 20. vijeka i književnost za djecu.
U okviru književnosti obuhvaćeno je stvaralaštvo koje je nastalo u Crnoj Gori ili je na neki drugi način vezano za ličnost i događaje na ovom području. U tezama za obradu ove tematike, čija širina komentara i cjelovitost predstava o karakteristikama ovog književnog perioda zavisi, uglavnom, od nastavnikovog pristupa, akcenat je stavljen na „Dvojnost repertoara u crnogorskoj narodnoj epici i odnos zajedničkih motiva i motiva koji izrastaju iz specifične crnogorske boračke stvarnosti u crnogorskim narodnim epskim pjesmama“.
Pobrojani su i pjevači koji obrađuju tematiku iz crnogorske istorijske stvarnosti: Starac Milija, T. Piper, Đ. Srdanović i Đ. Crnogorac. Teze u ovom Programu upućuju na obradu i sagledavanje pitanja „Uticaja primorja na narodne lirske pjesme sa crnogorskog primorja i, kako je rečeno, uticaj orijentalnih motiva na crnogorske narodne pjesme iz crnogorskog Sandžaka“. Obraćena je pažnja i na neke specifičnosti crnogorskih anegdota kao i na specifičnosti i značaj Ljetopisa Popa Dukljanina i njegovo mjesto u crnogorskoj književnosti.
Kada je riječ o renesansnoj književnosti, treba napomenuti da je Programom predviđena obrada, sagledavanje i upoznavanje sa karakteristikama ove književnosti u Kotoru i drugim crnogorskim gradovima u primorju.
U okviru racionalizma, pomenuti su najtipičniji primjeri i zapadnoevropske i naše književnosti, a u vezi sa tim tezirana je i prosvetiteljska funkcija pojedinih književnih spomenika u Crnoj Gori i istaknut značaj istorije Crne Gore od V. Petrovića.
Romantizam kao književni pravac u svjetskoj i našoj književnosti dosta je opširno obuhvaćen programom Akademije. Programirana je i obrada najpoznatijih i najznačajnijih predstavnika ovog pravca. Od crnogorskih pisaca u ovom dijelu Programa zastupljeni su Njegoš, Stevan Perović-Cuca, Marko Miljanov i djelimično Petra I Petrović (književni značaj poslanica). Međutim, Njegoš se tretira kao predstavnik „romantizma kod jugoslovenskih naroda i narodnosti“, a ne kao predstavnik romantizma u Crnoj Gori ili crnogorske književnosti u ovom periodu. Ostali jugoslovenski pisci su u uvodnim temama vezani za područja u kojima su stvarali i iz kojih su crpjeli građu za književna djela. Tako se u poglavlju „Romantizam kod Srba“ najavljuju Radičević, Zmaj, Jakšić i drugi srpski pisci, u poglavlju „Hrvatski preporod Preradović, Mažuranić i drugi., u Sloveniji Prešern i Levstik, u Makedoniji braća Miladinović itd. Iz ovakvog pristupa i tretmana ne može se zaključiti da je ovaj pravac postojao i u Crnoj Gori i da je na ovom području imao sljedbenika i predstavnika. Uočljivo je da se Njegoš ne tretira kao crnogorski pisac.
U dijelu programa koji se odnosi na realizam kao književni pravac predviđa se obrada književnog djela Stefana Mitrova Ljubiše. Zanimljivo je da je i ovdje prisutna nedosljednost kada se radi o označavanju nacionalne pripadnosti pojedinih pisaca i formulisanju uvodnih tema. Izdvojene su, na primjer, tematske oblasti: „Realizam kod Srba“, „Realizam kod Hrvata“, „Realizam kod Slovenaca“ (poslije toga slijede pisci), a poglavlje za crnogorsku književnost iz ovog perioda je neprecizno formulisano („Elementi realističkog metoda u crnogorskoj književnosti“). U tezama za obradu Ljubišinog književnog djela nema odrednice koja ga vezuje za Crnu Goru.
U Programu književnosti 20. vijeka predviđena je obrada crnogorskih pisaca Đonovića, Ratkovića, M. Banjevića, N. Lopičića i drugih (nije rečeno kojih drugih). Ovo poglavlje je nazvano „Tokovima u crnogorskoj književnosti i kulturi između dva rata“, dok poglavlja koja obuhvataju, na primjer, hrvatsku i slovenačku književnost iz ovog doba formulisana su kao „Hrvatska moderna“ i „Slovenačka moderna“, „Zapadni duh u Srpskoj književnosti“ i „Stvaranje moderne srpske književne kritike“, (za srpsku književnost i književnu kritiku).
Programom se predviđa proučavanje opštih odlika književnosti narodnooslobodilačke borbe. U tom dijelu se posebno predviđa obrada književnog djela Ivana Gorana Kovačića i Jovana Popovića. Nema, međutim, pisaca kao što su Skender Kulenović, Branko Ćopić, Oton Župančić, Nazor i nekih drugih čije je stvaralaštvo uglavnom nastalo u periodu narodnooslobodilačke borbe.
Mihailo Lalić, Dušan Kostić i Čedo Vuković se vezuju za „Kretanja u savremenoj književnosti jugoslovenskih naroda“, gdje su svrstani još i Dobrica Ćosić, Branko Ćopić, Oskar Davičo, Vladan Desnica, Ranko Marinković, Mišo Kranjac, Slavko Janevski, Miodrag Pavlović, Vasko Popa, Meša Selimović i Stevan Raičković. Ostali crnogorki pisci, koji nijesu pomenuti u ovoj informaciji, nijesu zastupljeni u Programu Akademije u Nikšiću.
Treba dodati i to da je na Akademiji u Nikšiću diskutovano o Programu za proučavanje književnosti, o zastupljenosti i tretmanu crnogorskih pisaca u ovom programu kao i drugim pitanjima o kojima je bilo riječi u ovoj informaciji. Dogovoreno je da se od početka naredne školske godine uvede poseban i nov predmet „Crnogorska književnost“, čime bi se stvorile pretpostavke u pogledu proučavanja književnog stvaralaštva u našoj Republici.
- Univerzitet u Beogradu
U Programu za proučavanje književnosti na katedri za srpskohrvatski jezik i jugoslovensku književnost na Univerzitetu u Beogradu cjelokupno književno nasljeđe i književno stvaralaštvo podijeljeno je na četiri poglavlja kojima je obuhvaćena srpska, hrvatska, slovenačka i makedonska književnost. Ta poglavlja predstavljaju cjeline sa stanovišta obuhvatnosti pojedinih nacionalnih književnosti, njihovih bitnih odlika kao i najpoznatijih književnih stvaralaca u svim epohama razvoja. Te cjeline su jasno naznačene i tako naslovljene da se vidi i nacionalna pripadnost pisaca obuhvaćenih ovim programom ( Srpska književnost, Hrvatska književnost, Slovenačka književnost, Novija makedonska književnost). Crnogorsko književno stvaralaštvo ne samo da nije izdvojeno u cjelinu kao što je to učinjeno sa stvaralaštvom drugih naroda, nego se iz Programa ne vidi da je te književnosti na ovom području bilo, niti da je sada ima. Crnogorski pisci su svrstani u srpsku književnost i proučavaju se u tom kontekstu.
Od svih crnogorskih pisaca u Programu su zastupljeni Njegoš, Marko Miljanov, Stefan Mitrov Ljubiša, Mihailo Lalić, Radovan Zogović, Čedo Vuković, Dušan Kostić i Miodrag Bulatović. Naslovi dijela programa gdje se nalaze imena ovih pisaca glase „Program studija iz srpske književnosti“ i „Lektira iz srpske književnosti“. Književni kritičari iz Crne Gore, sem Vida Latkovića, nijesu našli mjesto u Programu. Kao literatura za upoznavanje sa Njegoševim književnim djelom preporučuje se i „Istorija srpske književnosti“ od Miodraga Popovića, za proučavanje Ljubiše „Srpski realisti“ Velibora Gligorića (on je ovog pisca svrstao u „srpske realiste“). Kada je riječ o Laliću i literaturi koja ga, po Programu, najpotpunije sagledava, onda se preporučuju autori Miloš Bandić, Pavle Zorić, Aleksandar Petrov, Marijan Jurković i Dragan Jeremić. Dakle, nema ni jednog književnog kritičara sa područja Crne Gore, iako se zna da je o Lalićevom djelu pisalo dosta poznatih i priznatih stvaralaca iz naše Republike.
U dijelu Programa koji je naslovljen sa „Književnost narodnooslobodilačke borbe“, gdje su zastupljeni Jovan Popović, Skender Kulenović, Branko Ćopić, Čedomir Minderović i Rodoljub Čolaković, nije pomenut nijedan crnogorski pisac. Isto tako, kada je riječ o savremenim književnim časopisima, naznačeni su samo „Savremenik“, „Delo“, „Književnost“ i „Letopis Matice srpske“. Dakle, nema nijednog časopisa koji se štampa u Crnoj Gori, u kojima se, u stvari, mogu naći najpotpuniji podaci o književnim kretanjima u ovoj Republici.
- Univerzitet u Zagrebu
U Programu Univerziteta u Zagrebu zastupljene su hrvatska, srpska, slovenačka i makedonska književnost. Crnogorska književnost se, međutim, nigdje ne pominje. Iz programa koji smo mogli koristiti ne može se vidjeti koji se od crnogorskih pisaca proučava na Univerzitetu u Zagrebu i u kome opsegu. Isto tako, ne može se doći do određenih ocjena ni kada je riječ o korišćenju esejistike i književne kritike. Crnogorski pisci koji su obuhvaćeni ovim programom vjerovatno su nekom pridodati a najvjerovatnije da se proučavaju, kao i na Univerzitetu u Beogradu, u sklopu srpske književnosti.
- Čitanke i udžbenici
U čitankama i udžbenicima za gimnazije i srednje škole, koji se za sada upotrebljavaju i u Crnoj Gori, odobrenim od nadležnih republičkih organa zastupljen je vrlo mali broj crnogorskih pisaca. Kao i u programima o kojima je bilo riječi, tako i u čitankama i udžbenicima (pregledima) izostavljeni su neki veoma poznati i afirmisani pisci, a i oni koji su tamo našli mjesto nijesu tretirani kao crnogorski pisci, dok je nacionalna pripadnost pisaca iz drugih republika jasno i nedvosmisleno istaknuta.
U čitanci za I razred srednje škole, čiji su autori dr Dimitrije Vučenov i dr Radmilo Dimitrijević, a izdavači Pokrajinski zavod za izdavanje udžbenika- Novi Sad i Zavod za udžbenike i nastavna sredstva – Beograd, od crnogorskih pisaca zastupljen je samo Njegoš. Nigdje nije rečeno da je on crnogorski pisac. Rečeno je da je „najveći pesnik u našoj književnosti“ i da je rođen na Njegušima. Ostali dio teksta o Njegošu odnosi se na poznate biografske podatke i analizu književnog djela. Da napomenemo da ni za Zmaja i Jakšića isto tako nije naglašeno da su srpski pisci, ali je za Lazu Kostića rečeno (da je više od svih srpskih pjesnika romantičara…..“ (slijedi misao o kvalitetu književnog djela).
U čitanci za prvi razred gimnazije nalazi se samo nekoliko redaka iz „Mrtvog Dubokog“ Čeda Vukovića, i to kao pogodna literatura upotrebe provincijalizama u umjetničkom tekstu. Ostalih crnogorskih pisaca u ovoj čitanci nema. Autori ove čitanke su Vučenov i Dimitrijević.
U čitanci za III razred gimnazije, čiji su autori Vučenov i Dimitrijević, nije zastupljen nijedan crnogorski pisac. Znimljivo je da su pojedina razdoblja u ovoj čitanci označena tako da se može vidjeti djelovanje i nacionalna pripadnost pojedinih pisaca. U okviru široke oblasti koja je naslovljena sa „Moderna književnost jugoslovenskih naroda“, dati su podnaslovi „Srpska poezija krajem 19. i početkom 20. vijeka“, „Hrvatska moderna“ i „Slovenačka moderna“. O crnogorskom književnom nasljeđu iz ovog perioda nje ništa rečeno. I u čitanci za IV razred, iako se, uglavnom, proučava moderna književnost u prvim decenijama 20. vijeka, književnost jugoslovenskih naroda između dva rata i književnost narodnooslobodilačke borbe i savremena književnost, obrađen je samo Mihailo Lalić, iako se zna da je u ovom razdoblju Crna Gora imala veliki broj značajnih umjetničkih stvaralaca.
Slična situacija je, kada se radi o zastupljenosti crnogorskih pisaca, i sa „Pregledom jugoslovenske književnosti“ (knjige II, III i IV) koji služe kao priručnici za proučavanje ove oblasti, a čiji su autori Dragutin Stefanović i Vukašin Stanisavljević. U drugoj knjizi su zastupljeni Njegoš i Ljubiša, ali pod zajedničkim naslovom „Romantizam kod jugoslovenskih naroda“ i podnaslovom „Romantičarska književnost kod Srba“, gdje su još određeni Radičević, Sterija Popović, Jakšić, Zmaj i Laza Kostić, a u najkraćim crtama i Ljubomir Nenadović, Bogobaj Atanacković i Jovan Ilić. Književnost ostalih naših naroda izdvojena je u posebne cjeline „Književnost Ilirskog pokreta“, „Romantizam u Sloveniji“, „Makedonska književnost“, „Realizam u hrvatskoj književnosti“, „Realizam u slovenačkoj književnosti“(obrađeni su najznačajni pisci iz Srbije, Hrvatske, Slovenije i Makedonije).
U trećoj knjizi je obuhvaćena Moderna književnost kod Srba, Hrvatska moderna i Slovenačka moderna. Nijedan crnogorski pisac nije našao mjesto u ovoj knjizi, niti je ma što rečeno o književnim i kulturnim prilikama u Crnoj Gori u ovom periodu.
Četvrta knjiga sadrži građu o međuratnoj književnosti, književnosti narodnooslobodilačke borbe i savremenoj kritici i kritičarima. U poglavlju „Književnost narodnooslobodilačke borbe“ pomenuti su i pisci Dušan Kostić, Mirko Banjević i Janko Đonović („pisao o zarobljeničkom logoru u internaciji“), a o Mihailu Laliću ima opširna strana.
U dijelu koji tretira savremenu kritiku i kritičare nema nijednog crnogorskog stvaraoca, dok su unesena imena (a neki i opširno obrađeni) dvadesetak književnih kritičara iz drugih republika.
II
TRETMAN CRNOGORSKOG KULTURNOG STVARALAŠTVA U JEDNOM BROJU ANTOLOGIJA I DRUGIH PUBLIKACIJA I ZBORNIKA
- Antologije izdate u Crnoj Gori
1. „Antologija pripovjedačke proze Crne Gore
1918-1965“, „Obod“ Cetinje, 1965. godine
Sastavljač ove Antologije Milorad Stojović je u svoju knjigu uvrstio poznate pisce koji su rođeni u Crnoj Gori, bez obzira gdje žive i kom udruženju književnika pripadaju.
Tako su svojim tekstovima zastupljeni, pored onih pisaca koji žive i rade u Crnoj Gori, Stevan Bulajić, Miodrag Bulatović, Dušan Đurović, Danilo Kiš, Mirko Kovač, Borislav Pekić, Branimir Šćepanović, Ćamil Sijarić i drugi.
Osim toga Stojović je u Antologiju unio bibliografske podatke o piscima čiji tekstovi nijesu ušli u izbor. Tako su se van izbora našli Niko Jovićević, Vukašin Mićunović, Veljko Kovačević, Dragan Nikolić, Danilo Nikolić, Vladimir Mijušković, Trifun Đukić, Mihailo Gazivoda i drugi prozni pisci. Sastavljač Antologije u Napomeni ističe da je ona „pokušaj da se po određenim estetskim kriterijumima, sačini izbor tekstova ovoga žanra, štampanih u vremenu od 1918-1965. godine.
Stojović je u Predgovoru naglasio da je „zabilježila značajan uspon i rezultat čitava generacija mladih i mlađih proziasta iz Crne Gore“, i da je „u savremenu jugoslovensku literaturu unijela istraživačke strasti i u izrazu i u komleksnijem osvjetljavanju tajni ljudske prirode – egzistencije modernog čovjeka uopšte“.
2. „Antologija najmlađe crnogorske lirike 1960-1970“,
„Stvaranje“, Titograd, 1971. godine
Izbor najmlađe crnogorske lirike, koji, zapravo, nije „antologija pjesnika nego antologija pjesama“, napravio je Sreten Perović. U ovoj Antologiji (sa najmanje dvije, a najviše sa šest pjesama) zastupljen je trideset i jedan pjesnik pjesmama koje su nastale u pomenutoj deceniji. To su sljedeći pjesnici: Husen Bašić, Boško Bogetić, Milo Bošković, Lale Brković, Marko Vešović, Janko Vujisić, Ratko Vujošević, Miro Glavurtić, Ratko Deletić, Vojin Đuretić, Miroslav Đurović, Darinka Jevrić, Dragoljub Jeknić, Mladen Lompar, Momir Marković, Miraš Martinović, Dragiša Madžgalj, Vojislav Minić, Radomir Mićunović, Boško Odalović, Vukman Otašević, Milika Pavlović, Momčilo Paraunšić, Slobodan Popović, Bosiljka Pušić, Svetozar Radonjić-Ras, Nevenka Miranović-Radunović, Vaso Stanišić, Vida Tomić i Zuvdija Hodžić.
Sastavljač je u Predgovoru istakao da se generacija koju predstavlja ova Antologija odlikuje „jasnim odnosom prema svijetu, većim prisustvom racionalnog, čistijim stilskim vrijednostima, sužavanjem istorijske patetike ..“ i tako dalje.
3. „ Antologija crnogorske poezije XX vijeka“,
Skoplje, 1973. godine
Antolologijski izbor crnogorske poezije ovog vijeka za makedonsku čitalačku publiku napravio je crnogorski književni kritičar Milorad Stojović. Autor je u pogovoru naglasio da je „crnogorska poezija dvadesetog vijeka prošla kroz nekoliko faza“. Govoreći o svim fazama posebno, a one se, poklapaju sa generacijama, Stojović ističe da je mnoge talentovane crnogorske pjesnike rat prekinuo u najvećem poetskom zamahu i da, stoga, nijesu stigli da svoje djelo dovedu do umjetničke sinteze, ali „njihove ličnosti zrače moralnom dosljednošću“.
Izborom su obuhvaćeni crnogorski pjesnici od Rista Ratkovića do Zuvdije Hodžića. Interesantno je napomenuti da se u Antologiji našao i Velimir Milošević koji je rođen na Kosovu, a živi i radi u Sarajevu.
- „Savremena crnogorska poezija“, „Odzivi“,
Bijelo Polje, 1974. godine
Knjigom Mioslava Đurovića „Savremena crnogorska poezija“ obuvaćeno je više od četrdeset savremenih crnogorskih pjesnika, počev od Rista Ratkovića i Mirka Banjevića pa do zaključno sa Momirom Markovićem. Svi su oni zastupljeni sa po dvije ili više pjesama. U dosta opširnom uvodnom tekstu „Poezija borbe i čovještva“ Đurović je vrlo precizno objasnio neka svoja viđenja opštih tokova crnogorske poezije od Njegoša do današnjih dana. Sve faze razvoja crnogorske poezije pomenutog perioda ovdje su prokomentarisane, najčešće veoma inventivno i znalački. „Kad su se ciljevi revolucionarne borbe“, jedno je od njegovih tačnih zapažanja, „poklapali sa poetskim težnjama, kao što je bilo između dva rata i u toku narodnoolobodilačke borbe i revolucije, pjesničko sjeme padalo je na plodno tle koje je rađalo vrhunska djela“.
U Đurovićevim komentarima našla su mjesta i objašnjenja zašto je „poslije Njegoša, kao poslije groma, u crnogorskoj poeziji zavladala tišina“, zašto je „u životu crnogorskog društva riječ najčešće bila jedino imanje“, zašto žena u crnogorskoj poeziji „nije odsutna samo kao predmet već i kao tvorac ove poezije“, pa sve do fenomena raznovrsnosti današnjih tokova ove poezije koja „osobito važi za mlađu i najmalađu generaciju.“
- „Crna Gora pjesmom opjevana“, „Obod“,
Cetinje, 1975. godine
Sastavljač ovog izbora Slobodan Kalezić je, čini se, bio dosljedan svome stavu iznesenom u uvodnom tekstu „Umjesto predgovora“ gdje kaže …. „objedinjavajući lirske sastave na temu Crna Gora iz dvoipovjekovnog vremenskog kompleksa –njenih raznovrsnih aspekata, između nacionalnog i oslobodilačkog, revolucionarnog i egzistencijalnog, regionalnog i slikovnog, pojmovnog i simboličkog – i isto tako iz skoro svih literatura jugoslovenskih naroda, ovaj izbor se ne utemeljuje na razini teorijske jednoobraznosti, već obratno – on hoće da mu glavni princip bude raznolikost, kontrast, heterogenost, makar se to činilo paradoksalno“.
Knjiga podijeljena na više zasebnih cjelina, čija je heterogenost, i u međusobnom odnosu i u odnosu pjesničkih štiva unutar samih cjelina, uočljivo naglašena. Na početku se nalazi „Zapis o istrazi poturica“ vladike Danila Petrovića, a na kraju „Molitva za Brđansku zemlju Jevrema Brkovića.“ Iza svakog štiva je označena godina njegovog nastanka.
- „ Pjesnici, Njegošu“, „Obod“,
Cetinje, 1975. godine
Ovaj izbor izvršio je Slobodan Kalezić. U dosta opširnom tekstu „Njegoš kao poetski motiv“, koji je stavljen na početku knjige Kalezić veli: „Dok je o Njegoševoj ličnosti i djelu pisano često i iscrpno, o pjesmama motivski zasnovanim na toj ličnosti i djelu razmišljalo se površno i izuzetno rijetko. U nekoliko prigodnih prilika zabilježeno je nekoliko uzgrednih opažanja, potkrijepljenih sa nekoliko obnovljenih podataka i čini se da je to sve“. Iz ovih nekoliko rečenica jasno se vidi Kalezićeva namjera da javnosti reprezentuje izbor iz raznovrsnog pjesničkog opusa inspirisanog „pojavom Njegoševe ličnosti ili značajem njegovog rada“.
Sve pjesme inspirisane Njegoševom ličnošću Kalezić je podijelio u dvije grupe. Prvoj grupi, po Kaleziću, pripadaju „djela, većinom nastala u prošlom stoljeću, početkom ovog vijeka ili u međuratnom periodu, pa čak i kasnije, koja sadrže određenu prigodnu tendenciju, načešće rodoljubivu, didaktičku ili političku. (…) Drugu grupu, suprotno, čine pjesme nastale u novije doba. Lišene tendencije uslovljene potrebama i atmosferom društvenog čina u kome su nastale, one se zasnivaju na intenciji da svježijim jezikom izraze pluralitet Njegoševe ličnosti i intezivnu dramu njegovog života“.
I baš u tu drugu grupu pjesama nastalih „u novije doba“ uvrštene su i neke koje su štampane u dvobroju 27-28/ 71. časopisa „Umjetnost“ knjige svojevremeno osuđene od CK SK Srbije. Naime, Kalezić je u knjizi „Njegošu, pjesnici“ zastupio devet pjesnika čije su pjesme objavljene u pomenutom dvobroju „Umjetnosti“, i to sve, osim jednoga, istim pjesmama. Evo pjesnika i njihovih djela, zastupljenih u obije knjige: Vasko Popa (Lovćen), Dušan Kostić (Njegoš), Risto Tošović (Vladika), Miodrag Pavlović (Lovćen, Njegošu), Slobodan Rakitić (Stihire Njegošu). Ivan V. Lalić (Njegoš na Lovćenu), Momir M. Vojvodić (Jutro na Lovćenu), Milan Komnenić (Lovćenski rukopis), a Boško Bogetić je u Kalezićevoj knjizi zastupljen pjesmom „Njegoš“, a u „Umjetnosti“ pjesmom „Sumrak Lovćena“
Ovdje, dakako, treba napomenuti da pojedini pjesnici nijesu u Kalezićevoj knjizi zastupljeni samo navedenim pjesmama i da inspiracija svih pjesnika nije ista. Stoga izdvajamo i navodimo neke karakteristične stihove iz pojedinih, gore pomenutih pjesama. Evo pregršti stihova iz pjesme „Stihire, Njegošu“ Slobodana Rakitića: „Kud krenuo si, gospodaru, iz jedne ćutnje u drugu ćutnju, veću, /iz jenog bola u drugi bol, veći/ iz jedne smrti u drugu; /gle, to ti nas, lučo nebeska,/ sa vrha tog i mrtav obasjavaš, /u životu beskonačni/ kroz nas nevidljive prošao si, ko u besmrtnosti što se /kroz smrt nevidljivu prohodi, / s knjigom krilatom na jeziku; / nevidljiv jesi/. Glas jevanđelja ne čuje se, / božiji mig ne vidi se, / pokojište tvoje skrnavi se, / svetlilo srpsko na zemlji omrači se, / slovo spasno zagubi se, / bes jeretički glasnu se, / prosvetli um nam, gospodaru, / i biće i boravište jezik da je, / i svet i nesvet slovo da je, / jer slovo jesi, / kuda zaneo si se iza sedam gora, / iza sedam kapija, / ko svitak iza sedam pečata?“ A Ivan V. Lalić u pjesmi „Njegoš na Lovćenu“ kaže: „Odloži kostolom, pogledaj oko sebe-/ Ptica, bezdanom gornjim zašestarena, / Osmeh moj u kamenu senkom pocrtava: Pepeo moj peva visoko, visoko,/ zazidan u svetlosti / neranjiv“.
- Antologije izdate na strani
- „Srpska i hrvatska poezija dvadesetog veka“
Antologiju je sastavio Predrag Palavestra, a izašla je 1964. godine (Beograd, Savremena škola). Antologija predstavlja izbor pjesnika i pjesama prve i druge generacije srpske i hrvatske Moderne, zatim pjesnika između dva rata i poratne dvije decenije, dakle izbor najistaknutijih pjesničkih imena u vremenskom intervalu od šest decenija ovoga stoljeća.
Među srpske i hrvatske pjesnike, tačnije srpske, autor Antologije je uvrstio Rista Ratkovića sa dvije pjesme i Dušana Kostića sa jednom pjesmom.
- „ Novija jugoslovenska poezija“, „Naprijed“,
Zagreb, 1966. godine
Sastavljači ove Antologije su: Dimitar Mitrev, Fran Petre, Vladimir Popović i Šime Vučetić. Antologija je podijeljena na četiri dijela: „Srpska poezija“, „Hrvatska poezija“, „Slovenska poezija“ i „Makedonska poezija“, a obuhvata period (u srpskoj, na primjer) od Sima Milutinovića Sarajlije (1791) do Dragana Kolundžije (1938).
Predgovor Antologiji je napisao Šime Vučetić, koji konstatuje da „prvi naši moderniji pisci, u svim kolijevkama naše kulture prve polovice XIX stoljeća, pa i poslije, rastu iz divljeg, primitivna ali plemenita i moćnog debla narodne pjesme, iz nje se prirodno razvijaju i jasno i čudno procvjetavaju (Prešern, Njegoš, Branko, Kostić, Miladinov i mnogi drugi) i tako bivaju izvornom osnovom naše potonje poezije“. Da bi potpunije potkrijepio svoju tvrdnju, Vučetić se poziva na jedno Njegoševo pismo iz koga se vidi njegov odnos prema narodnoj poeziji. U tom pismu Njegoš veli: „Naše su narodne pjesme istorija junačka, epopeja narodna, u njima čovjek može vidjeti kakav je narod koji ih pjeva“.
U onom dijelu Antologije koji je naslovljen sa „Srpska poezija“ nalaze se, dakako, i Njegoš, Risto Ratković, Radovan Zogović, Janko Đonović, Dušan Kostić.
Sastavljači Antologije u Napomeni, na kraju knjige, jasno konstatuju: „U ovom izdanju raspoređene su poezije naše književnosti, naših naroda, svaka posebno“. I dalje: „Urednici nisu išli za tim da se brojno mjerilo horizontalno primijeni na sve četiri naše poezije …“
- „Antologija srpskog rodoljubivog pesništva“ (XIV-XX vek),
Izdavačko preduzeće „Rad“, Beograd, 1967. godine
Antologiju je sačinio i uvodnu riječ dao Zoran Gavrilović. U uvodnoj riječi autor Antologije polazi od toga da je „rodoljubiva lirika uvijek najbliža onome što bi se moglo nazvati postojanjem i sudbinom jedne nacije“ i da „rodoljubivo pesništvo izražava nove suštine egzistencije, najskrivenije šapate i najgromoglasnije poruke koje jedan narod šalje istoriji… U njoj dišu sve racionalnosti i sve iracionalnosti nacionalne egzistencije …. Njeno je postojanje identično sa šarolikim i protivrečnim postojanjem nacije“.
Polazeći od ovih i sličnih premisa autor je obuhvatio tonove srpske poezije od najstarijih vremena (XIV vijeka), od Rilskog Monaha do Branka Miljkovića (XX vijek). U ovaj „tok srpske poezije“ svrstani su Petar Petrović Njegoš, Stevan Perović Cuca, Mirko Banjević, Dušan Kostić, Đuza Radović.
Na kraju knjige, u Napomeni, autor je istakao da mu je osnovna namjera bila „da sakupi sve pesme od vrednosti koje su pripadale i pripadaju srpskom rodoljubivom pesništvu“.
- „ Antologija srpske poezije“, „Nolit“,
Beograd, 1967. godine
Ova Antologija je, ustvari, ponovljeno izdanje iz 1956. godine autora Zorana Mišića. Sastavljajući Antologiju, u kojoj su se našli pjesnici od Petra Petrovića Njegoša (1813) do Miodraga Pavlovića (1928), autor se „trudi … da se ne osloni ni jednog trenutka na tzv. utvrđena mišljenja o vrednosti pojedinih pesama“. U daljem obrazloženju svoga stava kaže: „Nisam dozvolio da me u njihovom odabiranju rukovode ikakvi obziri: ni prema piscu, ni prema dobu, ni prema poetskom žanru….. želeo sam da našoj poeziji pristupim očišćen od svih predrasuda i svojih i tuđih, kao da je prvi put u životu upoznajem…..“
U Antologiji su uvršćeni Petar Petrović Njegoš i Risto Ratković. U bilješci o Njegošu stoji: „ Na početku ove Antologije stoje dva najveća srpska pesnika 19. veka: Njegoš i Branko“, a o Ratkoviću da se iz njegovog „nevelikog poetskog opusa“ izdvaja „nekoliko dirljivih pesnikovih ispovesti, obavijenih lakim velom tajanstva, koje spadaju u najsugestivnije stranice naše intimne lirike“.
- „Antologija srpskog pesništva“ (XIII-XX vek)
Beograd, 1969. godine
Ovu Antologiju je sastavio Miodrag Pavlović i njome obuhvatio period od Save Nemanjića (1175) do Branka Miljkovića (1934). Svjestan činjenice da je svaka antologija „estetski eksperimenat“, Pavlović je odlučio da u Antologiju unese pjesme „čiji sadržaj nosi pečat dubine doživljaja i saznanja, i čiji izraz može smatrati delotvornim i zrelim“. Stoga je nastojao da „ u izboru pesnika i pesama“ bude nepristrasan i da nijednu pjesmu ne ocijeni „bez svesti o vremenu kome pripada“.
Mada u, inače dosta opširnom, predgovoru ove Antologije ne govori o njima posebno, Pavlović je u „Antologiju srpskog pesništva“ (XIII-XX vek) uvrstio Petra Petrovića Njegoša i Rista Ratkovića. Predgovor se, zapravo, više odnosi na teorijsko-književna objašnjenja pjesničkih pravaca i uticaja i na komentarisanje značaja antologija uopšte.
6. „Antologija savremene srpske satire“, „Srpska književna zadruga“
Beograd, 1970. godine
Autor ove antologije Miroslav Egerić je obuhvatio dosta kratak period u razvoju srpske satire (od Branka Ćopića do Pavla Kovačevića). To je, zapravo, samo poslije ratna srpska satira, a autori uneseni u ovu Antologiju su i sad u punom zamahu stvaralačke snage.
U predgovoru „Srpska posleratna satira“, Egerić je dosta široko razglobio bitne probleme satire kao književnog žanra, njezinu prirodu i tehniku.
„Pošto u većini ljudstva živi nostalgija za slobodnim ispoljavanjem volje, misli i čina“, kaže Egerić, „to red, kad nije dublje moralno zasnovan, može biti silom održavan nered. Satiričar koji to vidi nužno dolazi u sukob sa čuvarima tog reda i- ako je imao nevolju da se rodi u atmosferi tiranije ili provincijalizma – prolazi kao Juvenal, kao Hajne, kao naš Domanović ili Vojislav Ilić.
U ovoj Antologiji zastupljen je Matija Bećković sa dvanaest tekstova, sa jedanaest kratkih proznih i jednim dužim odlomkom iz pjesničke zbirke „Reče mi jedan čoek“.
- „Jedan vek srpske poezije“ „Honometar“,
Beograd, 1971. godine
Autor ove Antologije je Ostoja Kisić. Njome su obuhvaćeni pjesnici od Branka Radičevića (1924) do Miroljuba Todorovića (1940). U srpske pjesnike svrstani su Risto Ratković i Matija Bećković. U predgovoru povodom Ratkovićeve poezije, autor ističe: „sastavljač ove antologije imao je priliku da pročita mnogo pesama sa takozvanim orijentalnim motivima u srpskoj poeziji. Čak se dvoumio da li neku od pesama te vrste da prezentira (iz ciklusa Jovana Ilića, na primer),. Ostalo je sve do Rista Ratkovića da se taj motiv lomi u pesničkoj prizmi folklorističkog kiča“….
- „Knjiga i svet“, Udruženje izdavača i knjižara
Jugoslavije, Beograd, 1974. godine
U dvobroju XI-XII za 1974. godinu ovaj časopis donosi članak „Knjiga za decu kao svojevrsni izdavački bum“ Milice Buinac, profesora Pedagoške akademije u Zagrebu, u kome se, u odeljku, „kratki pregled suvremene književnosti za djecu jugoslovenskih naroda“ upotrebljava termin „Književnost za djecu SR Crne Gore“ ali se govori i o „crnogorskoj književnosti za djecu.“
- „Poezija jugoslovenskih naroda 1945-1975“
„Delo“, Beograd, 1975. godine
Sastavljač ove Antologije Aleksandar Petrov u opširnom predgovoru posvećuje posebno poglavlje crnogorskoj poeziji. No, po njemu, crnogorsku poeziju „stvaraju pesnici koji žive i književno deluju u SR Crnoj Gori, ali i pesnici koji žive i deluju u drugim jugoslovenskim centrima i u okviru drugih jugoslovenskih književnosti.“
Govoreći, opširnije, o odlikama i zaokupljenosti nacionalnom istorijom i temama iz posljednjeg rata, „koji karakterišu crnogorsku poeziju“, Aleksandar Petrov nije izostavio ni konstataciju da se „pojedini pesnici poreklom iz Crne Gore, iskazuju ako pripadnici onih književnosti u okviru kojih stvaraju“. Tim povodom je ukazano da „u njihovoj poeziji odnos prema zavičaju i zavičajnom nije neutralan“.
Karakteristično je napomenuti da je sastavljač i pisac Predgovora ove Antologije šire govorio o poeziji više crnogorskih pjesnika, ali je u Antologiji zastupio samo tri crnogorska pjesnika (Zogovića sa jednom, Banjevića sa dvije i Komnenića sa jednom pjesmom) dakle, samo pjesnici koji „žive i djeluju u drugim jugoslovenskim centrima“, dok su izostali svi oni „pesnici koji žive i deluju u SR Crnoj Gori“.
- „Antologija pesnika“, „Rad“, Beograd 1976. godine
U ovoj knjizi nije, „dakle, reč o antologiji poezije (premda je knjiga i to) kada i slabiji pesnici, zahvaljujući jednoj ili dvema dobrim pesmama, postaju antologijski, već o izboru najboljih pesnika, o izboru u kome se najbolje uočava kontinuitet našeg novijeg pesništva, i reč je o najboljim pesmama izabranih pesnika“, kaže se u recenziji Antologije Božidara Milidragovića.
Milidragović je inače u uvodnom tekstu Antologije „Subjektivna impresija o pesnicima i poeziji „svjestan da“ umesto predgovora (…) nudi jednu subjektivnu impresiju za koju potvrde nije tražio u literaturi o pesnicima, mišljenja i stava za koje nije učinio nikakvu pripremu osim dugotrajnog, s ljubavlju i zadovoljstvom čitanja poezije“.
Iz takvog antologičarskog stava rezultiralo je uvjerenje da je „Njegoš izgleda, u isti mah i zastareo, i savremen pesnik“, dakle, kad čitamo njegove kratke pjesme, „koje su samo po svojoj dužini lirske“. Stoga će na kraju, govoreći o pjesmi „Noć skuplja vijeka“, zaključiti: „Ipak valja priznati da je ova pesma samo veličanstvena pubertetska vizija“.
Naravno, u „Antologiji pesnika“, gdje se isključivo govori o „srpskim pesnicima“ i „srpskoj poeziji“ čelno mjesto zauzima vladika crnogorski Petar II Njegoš, a svoj izbor Milidragović završava Milanom Komnenićem, jednim od crnogorskih pjesnika „koji žive i deluju u drugim jugoslovenskim centrima“, kako bi rekao Aleksandar Petrov.
- Ostale publikacije
Nekoliko primjera tretiranja crnogorskog stvaralaštva u časopisu „Savremenik“
U tekstu „Nekoliko napomena o posleratnoj srpskoj književnosti,“ objavljenom u „Savremeniku“ broj 12/75, Nikolaj Timčenko, pored ostalog kaže: „Neposredno posle rata, već 1945. godine, Ivo Andrić je objavio tri romana (Na Drini Ćuprija, Travnička hronika i Gospođica), kojima se kasnije pridružilo i njegovo posljednje remek djelo Prokleta avlija (1954). Miloš Crnjanski objavio je drugu knjigu Seoba 1962, a Meša Selimović izvanredna ostvarenja Derviš i smrt (1966) i Tvrđavu (1969), da bi 1973. godine Mihailo Lalić objavio svoje remek-delo Ratnu sreću, i za taj roman dobio NIN-ovu nagradu.
Kad je riječ o vrhuncima srpske posleratne književnosti ova dela se ne mogu mimoići. U svim ovim romanima njihovi autori bave se sudbinom čoveka na način i s umetničkim uspehom koji izazivaju poštovanje. Mislimo da se može konstatovati da u pobrojanim delima Ive Andrića, Miloša Crnjanskog, Meše Selimovića i Mihaila Lalića najpotpunije dolazi do izražaja jedna, uslovno rečeno, metafizička linija u razvoju posleratnog srpskog romana, pod uslovom, razume se, da ovaj pojam „metafizičkog“ ne shvatamo u njegovom često mistifikovanom i, čak, mističnom obliku…“
U istom broju „Savremenika“, u tekstu „Zablude oko romana“, stoji ocjena Predraga Protića: „Ja ću se zadržati samo na dva problema o kojima bi vredelo malo podrobnije govoriti. Jedan je činjenica da je srpska književnost svoj roman dobila tek posle drugog svetskog rata. Iako su neke od najboljih posleratnih srpskih romana (Na Drini ćuprija, Travnička hronika, Prokleta avlija, Druga knjiga Seobe itd.) napisali predratni pisci, procvat romana se vezuje za posleratno razdoblje. Čitav niz značajnih djela Mihaila Lalića, Dobrice Ćosića, Erika Koša, Meše Selimovića, Miodraga Bulatovića itd. (pošto bi nas nabrajanje odvelo tako reći do jednog iscrpnog popisa većine onih koji pišu romane), dovoljan je argument u prilog ovoj tezi“.
A Sveta Lukić u svom ¸tekstu „ Međunarodne veze i uticaji u našoj kritici 1928-1941“, „Svremenik“ broj 1/76 ističe: „Počev od prvih odjeka Oktobarske revolucije, a naročito do kraja treće decenije, marksizam je u Jugoslaviji opštejugoslovenska stvar. Jedan uzrok tome je njegov internacionalni karakter, ali presudno je to što se marksizam direktno ukorenjivao i širio povezano sa revolucionarnom akcijom Komunističke partije Jugoslavije i njegov razvoj zakonito ima u svim našim nacionalnim sredinama srodne oblike. Srpske marksističke kritičare: braću Ota i Pavla Bihaljija, Jovana Popovića, Radovana Zogovića, Đorđa Jovanovića i dr. ne možemo odvajati od marksista i levičara iz drugih krajeva Jugoslavije: od Hrvata Augusta Cesareca i Otokara Keršovanija, Bosanaca Veselina Masleše i Skendera Kulenovića, Slovenaca Mileta Klopčića i Ive Brnčića, Mađara Arpada Lebla i Pavla Papa, Makedonca Koče Racina, i dr. Oni su godinama bili saborci, rame uz rame zajedno, na istim poslovima, u službi istim idejama, pa i praktičnim zadacima i direktivama Partije, u istim publikacijama, redakcijama političkim borbama…“
III
Posljednjih godina u mnogim knjigama koje obrađuju umjetničko stvaralaštvo naroda Jugoslavije djela crnogorskih stvaralaca se tretiraju u okviru srpske umjetnosti i pri tome se većina autora ponaša kao da Crna Gora i crnogorska umjetnost nijesu nikada ni postojale, kao da ne postoje, kao da je to oduvijek bio samo dio Srbije. Evo nekih primjera:
1. SRPSKO SLIKARSTVO 1900-1950, izdanje „Nolit“, Beograd, 1973, autor dr Lazar Trifunović. U knjzi se kao srpski slikari navode svi značajniji crnogorski umjetnici u 50 godina ovoga vijeka. Donosi se, kao takvih, biografija M. Vukotića (strana 479), M. Vuškovića (str. 479), J. Zonjića (str. 483), M. Kujačića (str. 488), I. Lučeva (str. 491) i M. Milunovića (str. 494). Pri tom se u bibliografiji ne pominje ni jedan autor koji o ovim stvaraocima govori kao o crnogorskim.
U ovoj knjizi se naprimjer kaže: str. 47: „Pri utvrđivanju ranih orijentacija mladih srpskih slikara ne bi trebalo ispustiti iz vida ni grupu slikara iz Crne Gore koja je učila u Beču (Marko Gregović i Ilija Šobajić), u Rusiji (Špiro Đuranović i Mihailo Vrbica), ili u Italiji (Đoko Popović i Pero Poček)“.
I, dalje, kao srpske slikare tretira i Anastasa Bocarića i Josipa-Bepa Benkovića.
Na str. 221 piše da se između ostalih ističu: „…. u intimističkom krugu …. mrtve prirode Jovana Zonjića, senzibilno slikani portreti i pejzaži rano preminulog i talentovanog Mihaila Vukotića…..
Na str. 154 stoji „ Terminološka neodlučnost nije bez razloga jer ovom toku srpske umetnosti pripadaju slikari različitih profila i temperamenata: Dobrović, Bijelić, …… Vušković, Šerban….“
Na str.191 stoji „U analizi svetlosti Boke i Ulcinja Milunović je posebno mesto dao boji…“
Na str. 193 „Njegovo (Milovo) delo je između dva vodeća toka srpske umetnosti četvrte decenije ….“
Na str. 223 opet: „U ovom krilu srpskog slikarstva u kome je boja imala ulogu akcenta u valerskoj koncepciji slike postojale su značajne unutrašnje razlike između pojedinih umetnika u rasponu od racionalne umetnosti Milunovića do dramatičnog izraza Petra Lubarde…“
U Likovnoj enciklopediji koju je izdao Leksikografski zavod iz Zagreba u svim jedinicama u kojima se obrađuje srpska umjetnost sav materijal i svi autori iz Crne Gore se obrađuju kao srpski. Tako je u tekstovima Dejana Medakovića: Drvorezbarstvo (str. 105), Grafika, Srbija, str. 447., zatim Miodraga Kolarića: Ekspresionizam, Srbija str.189, Mrtva priroda, Srbija str. 504, Pejzaž, Srbija str. 646. Sretena Petkovića: Ikone Srbije str. 650. I tako dalje, u svim sličnim jedinicima. Ponekad čak postoji i jedinica kao: Pejzaž, Crna Gora najčešće iz pera Veljka Đurića, ali su tamo pomenuti samo neki umjetnici koje ne obuhvataju već pomenute jedinice pod: „Srbija“. Tako, na primjer, ni Lubarda, ni Milunović nijesu pod crnogorske pejzažiste.
Metod po kome se ničim, ni ma kakvom napomenom ne pominje da je neki autor Crnogorac ili da je djelo nastalo u Crnoj Gori i dio crnogorske kulturne baštine, ili zajedničke, primijenjen je u nizu djela istorijskog karaktera koji obrađuju razvoj likovne umjetnosti. Nemoguće je odatle vaditi citate jer se radi ne o tretmanu pojedinaca nego konsekventno cijele materije.
Takva su djela.
Srednjevjekovna – umjetnost u Srbiji 1844-1969.
Izdavač: Narodni muzej, Beograd, 1969, predgovor dr Miodrag Kolarić, katalog Desanka Milošević i Mirjana Tatić-Đurović; uvodni tekst dr Mirjana Ćorović Ljubinković.
Stari srpski drvorez, autor Dejan Mećaković, Izdavački zavod Jugoslavije 1964.
Suvremena srpska umjetnost- poslijeratni period, Moderna galerija JAZU Zagreb 1964, uvod akademik Andre Moharovičić, predgovor Miodrag B. Protić.
Angažirana umjetnost u Jugoslaviji 1919-1969, izdavač Umetnostna galerija Slovenj Gradac 1969, tekstove pisali: Azra Begić, Milan Marović, Vladimir Maleković, Boris Petkovski, Nace Šumi, Lazar Trifunović (njegov tekst).
Tema i tehnika u slikarstvu, Narodni muzej Beograd, 1969, predgovor Nova Čogurić.
Bokokotorska ikonopisna škola XVII-XIX vek, Narodni muzej Beograd, 1957, predgovor Gordana Tomić.
Minijatura u Jugoslaviji, Muzej za umjetnost i obrt Zagreb 1964, uvod i kataloške jedinice Vladimir Mošin.
Srpsko slikarstvo XX veka, Nolit, Beograd, 1970, autor Miodrag B. Protić.
Graditeljska škola pomorja, naučno delo Beograd, Vojislav Korać.
Praistorijska arheologija na tlu Srbije: -Garašanin
Staro srpsko slikarstvo, Nolit, Beograd, 1966, autor Svetozar Radoičić.
Istorija srpske književnosti baroknog doba (XVII-XVIII vek), Nolit, Beograd, 1970., autor dr Milorad Pavić.
Srpski mitološki rečnik, Nolit, Beograd, 1970., autor: S. Kulišić, P.Z. Petrović, N. Pantelić.
Freske srednjevekovne Srbije, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1969, autor Svetozar Radoičić.
Za taj pristup je možda najkarakterističnije kako je od praistorije do danas obrađena u Likovnoj enciklopediji jedinica „Srbija“. Tu, na primjer, stoji: „Najstarije slikarstvo kod Srba pojavljuje se u „prvom kraljevstvu“ Duklje u najranijoj srpskoj srednjovekovnoj državi…“
Ili: „Tendencije dvorske škole koja je u Mileševi zablistala punim sjajem nastavljaju se u slikarstvu Morače…. “
Dosljedno je sprovedeno da sve što je ikada obuhvatala Dušanova država pripada srpskoj umjetnosti. Nema nikakvih pomena ni da je sada u vrijeme kad se pišu ti tekstovi drukčije, da to baštini i jedna i druga republika, drugi narod.
Stoji i ovo: „Oko godine 1500. stari organizam srpske srednjevekovne umetnosti ležao je u ruševinama. Posle sloma političke vlasti nastupio je haos. U prvim godinama XVI veka knez Božidar Vuković, prvi srpski štampar u Mlecima, udara temelje nove srpske umetnosti u emigraciji….“
Kad se radi o umjetnosti XX vijeka onda se, u vrlo strogom izboru slikara koji se pominju, tretiraju kao srpski i: M. Milunović, Josip Benković, Mirko Kujačić, Petar Lubarda, Slobodan Pejović, Dado Đurić, a među vajarima Marko Brežanin, Risto Stijović itd.
U novije vrijeme su zanimljivi katalozi, osobito oni koje je izdala SANU za Lubardu i Stijovića čije se djelo u cjelini vezuje za Srbiju i njihovoj vezi sa Crnom Gorom se ne pridaje nikakav značaj. To se dosljedno primjenjuje čak i u štampi, zašta je karakterističan tekst iz „Politike“ iz decembra prošle godine.
U „Politici“ od 11. decembra 1976. godine objavljen je i ovaj prikaz Pavla Vasića: „Titogradski slikari i vajari“. Jedna grupa titogradskih slikara i umetnika izložila je svoje radove u Beogradu. Većina od njih su nam malo poznati. Njihova orjentacija je različita, uglavnom slična onim u drugim umetničkim centrima s tom razlikom što su ovde u pitanju mlađi ljudi koji tek treba da se afirmišu. Pojedini od njih su pokazali izvesne rezultate kao Anastasija Brajović (slikarsko osećanje), Branka Burzan (izvesnu liriku), Nikola Vujošević (smisao za kompoziciju), Niko Đurović (analitičko interesovanje), Petar Martinović (smisao za kompoziciju u dekorativnom domenu), Božidar Pavićević (snažnu dramatiku štimunga), Nevenka Perović (lirsko osećanje) i Vojo Tatar (analitičko interesovanje). Zajedno sa delima mladih slikara izložene su skulpture Riste Stijovića, člana Srpske akademije nauka i umetnosti (1894-1974). (Sala kulturnog centra Beograd) Nikoli Vujoševiću je preko 50 godina, Niku Đuroviću preko 70, a eto su mladi. Autor nije imao toliko dobre volje da i to provjeri u svom omalovažavanju i želji da Rista Stijovića isključi iz Crne Gore i Titograda.
U katalogu izložbe „Pejzaži u srpskom slikarstvu od 1900 do 1914“ iz 1975. godine, a izložba se još održava po raznim gradovima uključeni su Milunović sa „Pejzažom“, vidi se da je to okolina Cetinja a, reprodukovan je i na korici kataloga, zatim, Lubarda za koga stoji: „Objekti prikazani na slikama dopunjuju silovite prirode… ove osobine su jasno ispoljene na slikama „Predeo iz Crne Gore“, „Predeo sa ruševinama“, „Motiv iz Ulcinja“ (svi iz 1939. godine) i td“. Uključen je i Mihajlo Vukotić „slikar intimnih lirskih doživljaja beogradskih i primorskih pejzaža….“
Na izložbi „Pejzaž u savremenom jugoslovenskom slikarstvu“ koju je priredila galerija iz Zrenjanina i na kojoj su sve republike bile zastupljene od strane selektora iz svake sredine i sa njegovim tekstom koji je bio osvrt na slikanje pejzaža u toj sredini, Srbija je zastupljena sa Lubardinim „Crnogorskim pejzažom“ iako se Lubarda u tekstu iz Crne Gore obrađuje kao crnogorski stvaralac a crnogorska likovna umjetnost je bila zastupljena sa mlađim stvaraocima kako je bilo i preporučeno.
U Titogradu je teško doći do vrlo skupih knjiga koje tretiraju ovu problematiku, a tu se ne dobijaju ni katalozi svih izložbi da bi se ova dokumentacija cjelovitije izradila.
Dokument objavljen u knjzi:
Jadranka Selhanović
Crnogorska vlast i crnogorsko nacionalno pitanje
(zbornik dokumenta 1970-1985),
Podgorica, 2015.
