O zastavi i grbu Knjaževine Crne Gore (9)
Piše: Vladimir Jovanović
Poštovani čitaoče/čitateljko, najprije predlažem da pogledamo jednominutni filmski zapis.
To je, svakako poznati, prolazak Crnogrske vojske, vojnika, oficira, podoficira, vojnoga orkestra, te drugih zvanica uz prisustvo civila 11. aprila (stari kalendar) 1913. po povratku s tvrđave iznad Skadra – koji je osvojen tokom Prvoga balkankoga rata, a nakon višemjesečne opsade.
Na tvrđavi je prethodno održana svečana crnogorska ceremonija, prisustvovao i prijestolonasljednik Danilo. Razvijena je državna i glavna vojna insigija: Zastava Kraljevine Crne Gore – o čemu svjedoči i slika gore, iznad naslova ovoga članka.
„Glas Crnogorca” (XLII, 16, 1913, 1), između ostaloga, piše: „Uoči zaključenja mira s Turskom carevinom – na tvrdome Skadru danas razvija NJ. K. V. Prestolonasljednik Crne Gore pobjednonosnu ZASTAVU CRNOGORSKU…” Uz faksimil s ovim citatom, objavljujem i dobro poznate fotografije naše nekadašnje državne zastave na skadarskoj tvrđavi…
Trikolor je, kako se ispostavilo, zaista crnogorski, između ostaloga, s tipičnom plavetnom bojom. Međutim, grb apliciran na njemu Grb Kraljevine (Knjaževine) Crne Gore – nije.
Ustav iz 1905. u čl. 38. normira: „Grb je Knjaževine [Kraljevine] Crne Gore dvoglavi bijeli orao sa carskog krunom nad orlovskijem glavama, sa carskijem skiptrom u desnoj, a sa šârom u lijevoj kandži. NA PRSIMA MU JE LAV NA CRVENOM ŠTITU”.
Trikolor na filmu – NEMA LAVA NA PRSIMA (ŠTITU) OPRLA, nego je lav – ispod orla. Opet, upravo u tome je u osnovi identičan s aplikacijom na državnome crvenome orlaš-barjaku; ali, nota bene, razlika je bitna: orlaš-barjak je dizajniran po proglašenju (obnavljanju) Knjaževine 1852, tj. još za doba knjaza Danila, što će reći – „stariji” je orlaš-barjak od Ustava iz 1905.
Zbog tog što trikolor na filmu nema aplikaciju identičnu s zvaničnim Grbom Kraljevine Crne Gore, eliminiše se spekulacija da se eventualno radi o novoj, „trikololornoj” državnoj zastavi s grbom – o kojoj, napomenimo još jednom, nema nikakvih arhivskih tragova.
U daljem istraživanju, pronašao sam identičan ili približan egzemplar trikolora s grbom koji se vidi na filmu. On postoji u Narodnome muzeju Crne Gore: na primjer, noge orlova su im cjelokupne na srednjem, plavetnome polju; lavovi su van štitova na prsima orlova tj. orlovi dominiraju u oba slučaja; ima i drugih sitnijih podudarnosti.
Uostalom, uporedimo činjenice iz faksimila koje ispod objavljujem. Rekonstrukcija Grba Kraljevine Crne Gore nije podudarna s aplikacijom trikolora iz kadra filma, niti sa primjerkom iz Narodnoga muzeja. A posljednja od fotografija u ovome setu je rekonstrukcija ličnoga grba kralja Nikole (rad crnogorskoga heraldičara Aleksandra Samardžića). I jasno je da je taj lični grb suverena u najvećoj mjeri aplikacija trikolora na filmu – s malom razlikom što je lav obrnut u drugome smjeru…
U inventarskim knjigama muzejâ na Cetinju, ukoliko su i približno datirani, za trikolore s aplikacijama grba se navodi da su donijeti iz crnogorske političke emigracije, tj. nakon Božićnoga ustanka.
Nekoliko darodavaca tih egzemplara su prilikom formiranja muzejskih fonodva, mnogo decenija unazad, naveli u podacima o porijeklu izričito: da su nastali, tj. da su s grbom sašiveni ili naslikani – u Francuskoj i SAD (najmanje jedan je rad američkoga slikara). Ima usmenih tvrdnji i da je taj barjak istican ispred diplomatskih predstavništava crnogorske emigrantske vlade; no nikakvih objavljenih provjerljivih dokaza o tome nema.
Interesantan je i podatak da se u knjigama muzejskih inventara za jedan od trikolornih egzemplara s grbom izričito navodi da je to „ALAJ-BARJAK VRHOVNOG KOMANDANTA KRALJA NIKOLE“. Ovaj podatak je najvjerovatniji.
Može se, uslovno, povući paralela između kralja Nikole i cara Rusije Nikolaja II Romanova, koji je 1913-14, doduše po drugom modelu, napravio manju „reformu” dotadašnjih zastava – ali, uz izričitu napomenu da DRŽAVNA ZASTAVA Ruske carevine ostaje nepromijenjena i to u rasporedu boja: CRNA-ŽUTA-BIJELA.
Kao ni u knjaževskoj i kraljevskoj Crnoj Gori, ni u Ruskoj carevini pan-slovenski trokolor u nekoj kombinaciji na temelju francuskoga modela plave, bijele i crvene – NIKAD NIJE BIO DRŽAVNA ZASTAVA; mada su, obje varijante trikolora, i ruska i crnogorska, od vlasti i neslužbeno nametnute i docnije normirane u najširem smislu kao „narodne boje”.
Takođe, ni vojska Ruske carevine, ni vojska Kraljevine (Knjaževine) Crne Gore, nijesu nikad imale ikakvu drugu glavnu vojnu zastavu do državne, tj. rusku s podlogom crno-žuto-bijelom, i crnogorsku crvenu s bijelim obrubima; etc.
Vraćamo se filmu iz Skadra, iz aprila 1913. godine: oficir koji nosi trikolorni barjak s grbom je Marko Popović, rođen 1881, tada oficir u činu poručnika. Ujedno, on je, kako se navodi u izvorima – alajbarjaktar. I njegov otac, Zeko Popović, takođe je bio alajbarjaktar.
Tri dana nakon svečanosti u Skadru, 14. aprila 1913, kolona automobila se iz toga grada zaputila u prijestonicu Cetinje. Tamo se, takođe, održava velika pobjednička svečanost. Ceremonija se završila predajom turske zastave sa Skadra kralju Nikloli. Sakupio sam i analizirao omanji foto-elaborata o tom događaju.
Vidi se čelni automobil u koloni, s ukupno četiri zastave – dvije oficijelne državne Zastave Crne Gore su i lijevo i desno na automobilu, a u sredini je onaj isti trikolor s grbom viđen na filmu iz Skadra.
K tome, desno na automobilu je veliki turski barjak sa Skadra. Lijevo od automobila, na jednoj od zgrada, na koplju je istaknuta još jedna oficijelna Zastava Crne Gore. Na posljednjoj fotografiji u ovome setu, pored kralja Nikole, leđima okrenut foto-aparatu je alajbarjaktar Popović…
Ostaje da procijenimo je li trobojni alaj-barjak Vrhovnoga komandanta vojske Kraljevine Crne Gore bio „ibalan”? Skadar, starocrnogorska prijestonica, nakon mora prolivene krvi tokom sedmomjesečne opsade – ubrzo je, pod međunarodnim pritiskom, morao biti evakuisan i nije ušao u sastav Kraljevine Crne Gore. Uslijedila je katastrofa u Prvome svjetskome ratu; nestanak crnogorske države i godine srpskoga okupacionoga terora; a poznata je i lična sudbina Vrhovnoga komandanta – kralja Nikole.
Taj isti alaj-barjak, napomenuh, pojavljuje se u crnogorskoj političkoj emigraciji. I alajbarjaktar Marko Popović, učesnik Božićnoga ustanka, takođe je u njoj. S Milom Petrovićem-Njegošem i publicistom Jovanom Čubranovićem je jedan od veterana aktivne emigracije.
Navodno, posljedni crnogorski alajbarjaktar je umiješan i u pripremu ubistva jugoslovenskoga kralja Aleksandra Karađorđevića. Popović je preminuo 24. oktobra 1934. u Irskoj; prema drugoj verziji – toga dana je ubijen. Grobnica mu je i sada u Dablinu.
Alaj-barjak koji je Marko Popović nosio 1913. u Skadru i Cetinju, ili njegova približna verzija, pojavljuje se u „Voskrsenju ne biva bez smrti” (1922). To je prvi crnogorski dugometražni (nijemi) film, snimljen u Italiji i u italijanskoj produkciji; scenario napisao Crnogorac Vladimir Popović, a produkciju novčano pomogla Crnogorka, kraljica Jelena Savojska. Kao statisti, učestvuju naši politički emigranti.
Taj film umjetnički interpretira događaje koji su prethodili početku komitske borbe Crnogoraca protiv okupacije Autro-Ugara. Film u cjelini nije sačuvan. U dva kadra se vidi trobojni barjak s grbom, nalik onome iz 1913.
Hronološki naredni provjerljivi fakti na ovu temu jesu fotografije iz oktobra 1922. na kojima se isti ili približno isti trobojni barjak s grbom, viđen u aprilu 1913. u Skadru i Cetinju, pojavljuje u grupi uniformisanih crnogorskih oficira na Trgu Venecija ili Pjaci del Popolo u Rimu, tokom poznatoga marša Benita Musolinija i njegovih pristalica.
Fašistička stranka je tada opoziciona i nastoji da obori italijansku vladu. Organizovana crnogorska politička emigracija je u to vrijeme od strane italijanske vlade zabranjena, uključujući prethodnu demobilizaciju i ukidanje vojnih kampova u Gaeti na jugu Italije, zatvranje diplomatskoga predstavništva u Rimu i deportacije za Kraljevinu SHS. Italijanska vlada je Rapalskim ugovorom krajem 1920. normalizovala odnose s Kraljevinom SHS; etc.
Opisani trikolorni barjaci s grbom se u novija vremena pojavljuju i u nebrojenim redizajniranim varijantama, tačnije „varijantama”. Istaknuti su od strane političkih opcija koje, sasvim netačno, taj trikolorni barjak s grbom (ili bez grba) nazivaju „državnom zastavom” Knjaževine ili Kraljevine Crne Gore.
Na kraju ovoga nastavka, koliko to tehničke mogućnosti dozvoljavaju, objavljujem kolorizovane stop-kadrove iz filma „Voskrsenja ne biva bez smrti” i fotografije trobojnoga barjaka s grbom na mitingu fašista 1922. u Rimu…
(Nastavlja se)
